در جريان رحلات محدثان و کسب علوم و معارف حديث، برخي از ايشان بر آن شدند، از فرصت ايجاد شده براي تقييد علمشان بهره گيرند و به نگارش آن بپردازند و برخي، مسموعات خويش را در قالب مسندهايي به رشته تحرير درآوردند؛ از آن جمله: ابوالحسن علي بن عبدالعزيزبغوي که المسند الکبير را در جريان سفر به مکه نگاشت ۱ و ابراهيم بن نصر بن عبدالعزيز رازي که به شهر بصره رفت و نزد ابوسلمه تورّق مي‌کرد و پس از آن‌که اقامتش در آنجا به درازا کشيد، حجره‌اي خريد و در حين کارهايش المسندي نگاشت. ۲
برخي نيز، بيش‌تر مسموعات حديثي‌شان، در احکام و مسائل فقهي بود. از اين رو، کتبي در فقه الحديث و فقه تابعان نگاشتند؛ نظير عبيدالله بن علي بن ابراهيم که در پي سفرهاي فراواني که داشت، کتابي به نام الجعفرية در فقه اهل بيت( تدوين نمود. ۳
در ميان اهل سنت، احاديث کتاب العُتبيّة محمد بن احمد اندلسي (عُتبي)، مستخرج از شنيده‌هاي او از مالک بن انس بود. ۴ يا محمد بن مفرّج قاضي که پس از سماع از دويست و سي شيخ در جريان سفرهايش، فقه حسن بصري را درهفت مجلّد، فقه زُهري را در اجزاي بسيار و مسند قاسم بن أصبغ را براي حاکم مستنصر جمع آوري نمود. ۵
برخي، در شهرهاي مقصدِ سفرشان، معلومات خويش را در موضوعات مختلف حديثي در قالب کتاب درآوردند؛ نظير ابومحمد مؤمن قمي (م340ق) شيخ شيعيان قم در عصر خويش که در سفر به کوفه کتابي در زيارت اين شهر و مساجد و ديگر فضايل آن نگاشت. ۶
و شيخ صدوق کتاب‌هاي عيون اخبار الرضا( و کمال الدين و تمام النعمة را در شهرهاي خراسان به رشته تحرير درآورد ۷ و چندين بخش از کتاب الامالي را در مشهد الرضا( نوشت. او در سال367ق و مجلس 25 و 26 اين کتاب و در سال 368ق، هنگام سفر به ماوراءالنهر در طي اقامتش در مشهدالرضا( مجالس94 و 95 و 96 را املا کرد. ۸
و در نهايت، گروهي ثمره و عصاره سفرشان را پس از گزينش و گلچين بهترين‌ها در قالب کتاب و دست‌نوشته تصنيف نمودند؛ نظير محمد بن ادريس ابوحاتم رازي که پس از طواف بلاد اسلام به تدوين و تصنيف مسموعاتش و بررسي جرح و تعديل آنها پرداخت. ۹
4. خاتمه
کنکاش منابع اين پژوهش، يازده هدف عمده براي رحله‌هاي حديثي برمي‌شمارد که مجموع آنها حول دو مقصود کلّي فراگيري و فرادهي احاديث مي‌گردد.
1.. همان، ج۱۰، ص۶۶۰، ش۲۳۸۲.
2.. همان، ج۱۰، ص۶۶۶، ش۲۳۹۰.
3.. اعيان الشيعة، ج۸، ص۱۳۷.
4.. بغية الملتمس، ج۱، ص۷۱، ش۱۴.
5.. همان.
6.. رجال النجاشي، ص۱۲۳، ش۳۱۷.
7.. الأمالي، مقدمه، ص۸؛ کمال الدين و تمام النعمة، ص۳ و ۴.
8.. الامالي، مقدمه، ص۷ و ۸.
9.. سير اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۵۹۷، ش۲۲۳۶.
