الف) ماهيت دنيا و آخرت
گفتيم که در زهد، صحبت از تغيير رغبت است، نه حذف رغبت. پس بايد رغبت داشت؛ اما به چه چيز؟ در روايات اسلامي تصريح شده كه رغبت انسان بايد نسبت به آخرت باشد و بي‌رغبتي‌‌اش نسبت به دنيا. ۱ اما مسأله مهم اين است كه تحقق اين امر بسته به شناخت دقيق و عميق دنيا و آخرت است. از اين رو، يكي از ضرورت‌هاي تحقق زهد در دنيا و رغبت به آخرت، يقين و شناخت ماهيت اين دو است؛ تا انسان به ماهيت اين دو پي نبرد، نمي‌تواند نسبت به يكي رغبت و نسبت به ديگري زهد داشته باشد. در حقيقت، زهد در دنيا نشانه آگاهي بوده و رغبت به دنيا نشانه ناآگاهي است. امام صادق( مي‌فرمايد كه در مناجات خدا با حضرت موسي چنين آمده است:
يا موسى! إنَّ عِبادِيَ الصّالِحينَ زَهِدوا فِي الدُّنيا بِقَدرِ عِلمِهِم، و سائِرَ الخَلقِ رَغِبوا فيها بِقَدرِ جَهلِهِم.۲
بنا بر اين، دنياشناسي ريشه زهد و بي‌رغبتي به دنياست. اين، يك اصل اساسي است كه در روايات متعددي مورد تأكيد و تصريح قرار گرفته است. ۳
همچنين شناخت آخرت سبب رغبت به آن خواهد شد. امام علي( در اين باره مي‌فرمايد:
كيف يزهد في الدنيا من لا يعرف قدر الآخرة.۴
اين تأثير، هم شامل زهد در دنيا و هم شامل رغبت به آخرت مي‌گردد.
پس از اين مباحث، پرسش اساسي‌تر اين است كه واقعيت دنيا و آخرت چيست و چه بعدي از اين دو، اگر مورد توجه قرار گيرد، موجب تغيير و تنظيم رغبت مي‌شود؟ آيا مثلاً اين كه دنيا، شب و روز، كوه و صحرا، دشت و دريا، خورشيد و ماه و... دارد، موجب زهد در دنيا مي‌گردد؟ روشن است كه اين بخش از واقعيت‌ها زهد آفرين نيستند. اين مسأله خود زير مجموعه مسأله ديگري است؛ چه چيزي شايسته رغبت و دلبستگي است؟ و ملاک آن کدام است؟ اين يک پرسش مهم و اساسي در زهد است که متأسفانه کمتر مورد توجه قرار مي‌گيرد. بر اساس روايات، آنچه معيار زهد و رغبت است و آن بخش‌هايي از واقعيت دنيا و آخرت كه شناخت آنها در زهد تأثير دارد، عبارت‌اند از:
1.. امام علي( مي‌فرمايد: كن في الدنيا زاهداً و في الآخرة راغباً. امالي مفيد، ص۱۱۹، ح۳؛ غررالحكم، ح۲۸۲۷؛ بحارالانوار، ج۷۷ص ۴۲۲، ح۴۱.
2.. الكافي، ج۲، ص۳۱۷، ح۹؛ به نقل دنيا و آخرت در قرآن و حديث.
3.. امام علي(: يَنبَغي لِمَن عَرَفَ الدُّنيا أن يَزهَدَ فيها و يَعزِفَ عَنها. (غرر الحكم، ح۱۰۹۲۸؛ عيون الحكم والمواعظ، ص۵۵۵، ح۱۰۲۲۸) يَسيرُ المَعرِفَةِ يوجِبُ الزُّهدَ فِي الدُّنيا (غرر الحكم، ح۱۰۹۸۴) مَن عَرَفَ الدُّنيا تَزَهَّدَ. (غرر الحكم، ح۷۸۳۱؛ عيون الحكم والمواعظ، ص۴۵۲، ح۸۱۰۳)؛ به نقل دنيا و آخرت در قرآن و حديث.
4.. غررالحكم، ح۶۹۸۷؛ عيون الحكم والمواعظ، ص۳۸۴، ح۶۴۸۹.
