در مقاله حاضر، کوشيده‌ايم با تمرکز بر يکي از مهم‌ترين کتب اربعه شيعي، يعني الکافي، نمونه‌هايي از کاربرد احاديث در پژوهش‌هاي حوزه دين و فرهنگ ايراني را گوشزد کنيم. البته به فراخور مجال اندکي که يک مقاله به دست مي‌دهد، در اينجا جز درنگ و اشاره‌اي بر جان‌مايه آنچه در فوق گفته آمد، ممکن نيست. اما، بي‌گمان، عمق بخشيدن و نيز توسعه اين مايه از پژوهش به ساير کتب حديثي و همچنين ساير منابع مغفول مانده اسلامي، کاري است لازم که بايد به مرور انجام شود. ۱
معاشرت با مجوس
در الکافي روايات زيادي درباره جنبه‌ها‌ي مختلف معاشرت مسلمانان با مجوس وجود دارد که در درجه اول، نشان‌گر حضور گسترده ايرانيان زرتشتي در دل جامعه اسلامي تا قرن‌ها پس از فتح نظامي ايران است. به عبارت ديگر، اين دسته از احاديث و تنوع موضوع‌هاي آنها، به وضوح مؤيد شواهد تاريخي‌اي هستند که تغيير دين مردم ايراني را فرايندي طولاني و توأم با تعامل پيچيده ميان ايرانيان و اعراب معرفي مي‌نمايند؛ ۲ نمونه‌هايي از اين دست از احاديث را برمي‌شماريم:
1. ظروف مجوس
سألت أباجعفر( عن آنية أهل الذمّة و المجوس فقال: لا تأکلوا في آنيتهم.۳
2. طعام مجوس و هم غذا شدن با آنان
قلت لأبي عبدالله(: إنّي اخالط المجوس فأکل في طعامهم؟ فقال لا.۴
3. صيد مجوس
سألت أباعبدالله( عن صيد المجوسي للسمك حين يضربون بالشبك و لايسمّون کذلك اليهودي [...].۵
1.. پيشاپيش بايد خاطرنشان کنيم که در مجموعه ادبيات منابع اسلامي، واژه مجوس داراي دو معناي مرتبط به هم است: يکي، همچنان که مشهور بوده، مراد از آن ايرانيان پيرو دين زرتشت است و دو ديگر، همه اممي که درباره آنان شبهه اهل کتاب (يا پيامبر) وجود دارد. در عين حال، بايد متذکر شويم که به ويژه در احاديث شيعي، مراد و منظور از مجوس، در اغلب موارد همانا ايرانيان پيرو دين زرتشت است، مگر در مواردي که بنا به محتوا يا قراين موجود در متن احاديث، معناي دوم مورد نظر بوده باشد.
2.. برخلاف آنچه که ممکن است بنا به عادت به ذهن متبادر شود، فرآيند انتقال از دوره ساساني به دوره اسلامي، حتي قبل از فروپاشي دولت ساساني (با مسلمان شدن ايرانيان يمن) آغاز شد و قرن‌هاي متمادي به طول انجاميد. علاوه بر «تاريخ و فرهنگ ايران در دوران انتقال از عصر ساساني به عصر اسلامي»، سه اثر مهم ديگري که براي درک اين موضوع بسيار مفيد هستند، عبارت‌اند از: ستيز و سازش: زرتشتيان مغلوب و مسلمانان غالب در جامعه ايران نخستين سده‌هاي اسلامي؛ چالش ميان زبان فارسي و عربي در سده‌هاي نخست؛ از ايران زرتشتي تا اسلام.
3.. ج۶، ص۲۶۴. همچنين درباره مصنوعات ساخته مجوس، ر.ک: ج۶، ص۲۶۳.
4.. (ج۶، ص۲۶۳. نيز رک: ج۶، ص۲۶۴ و ۲۹۷)
5.. (ج۶، ص۲۱۸. نيز رک: ج۶، ص۲۱۷. همچنين درباره صيد حيوانات به وسيله سگ مجوس، رک: ج۶، ص۲۰۸ـ۲۰۹)
