53 ـ تعصب

۰.الکافي:
رسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: مَن تَعَصَّبَ أو تُعُصِّبَ لَهُ فقَد خَلَعَ رِبْقَ الإيمانِ مِن عُنُقِهِ.^۱ و في نَقلٍ: فقَد خَلَعَ رِبقَةَ الإسلامِ مِن عُنُقِهِ.^۲

۰.پيامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: كسى كه تعصّب بورزد يا برايش تعصّب ورزيده شود، حلقه ايمان را از گردن خويش باز كرده است. در حديثى ديگر آمده است: حلقه اسلام را از گردن خويش باز كرده است.

۰.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:
منَ كانَ في قَلبِهِ حَبَّةٌ مِن خَردَلٍ مِن عَصَبِيَّةٍ بَعَثَهُ اللهُ يَومَ القِيامَةِ مَعَ أعرابِ الجاهِلِيَّةِ.^۳

۰.هر كس در دلش به اندازه دانه خردلى عصبيّت باشد، خداوند در روز قيامت او را با اعراب جاهليت برانگيزد.

۰.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:
لَيسَ مِنّا مَن دَعا إلى عَصَبِيَّةٍ، و لَيسَ مِنّا مَن قاتَلَ (عَلى) عَصَبِيَّةٍ، و لَيسَ مِنّا مَن ماتَ عَلى عَصَبِيَّةٍ.^۴

۰.از ما نيست كسى كه به عصبيّت فرا خواند و از ما نيست كسى كه در راه عصبيّت بجنگد و از ما نيست كسى كه با برخوردارى از عصبيّت بميرد.

۰.امام علی علیه السلام:
إنَّ اللهَ يُعَذِّبُ السِّتَّةَ بِالسِّتَّةِ: العَرَبَ بِالعَصَبِيَّةِ، و الدَّهاقينَ بِالكِبرِ....^۵

۰.خداوند شش گروه را به سبب شش خصلت عذاب می‏كند: عرب را به سبب عصبيّت [جاهلى و نژادى] و ملاّكان را به سبب تكبّر....

۰.امام صادق علیه السلام:
مَن تَعَصَّبَ عَصَّبَهُ اللهُ عز و جل بِعِصابَةٍ مِن نارٍ.^۶

۰.هر كه تعصّب بورزد، خداوند عز و جل دستارى از آتش بر سر او ببندد.

۰.امام زین العابدین علیه السلام:
ـ لَمّا سُئلَ عَنِ العَصَبِيَّةِ ـ: العَصَبِيَّةُ الّتي يَأثَمُ عَلَيها صاحِبُها أن يَرَى الرَّجُلُ شِرارَ قَومِهِ خَيرا مِن خِيارِ قَومٍ آخَرينَ، و لَيسَ مِنَ العَصَبِيَّةِ أن يُحِبَّ الرَّجُلُ قَومَهُ، و لكِن مِنَ العَصَبِيَّةِ أن يُعينَ قَومَهُ عَلَى الظُّلمِ.^۷

۰.ـ در پاسخ به پرسش از تعصّب ورزى ـ فرمود: تعصّبى كه صاحبش به سبب آن گنهكار می‏باشد، اين است كه آدمى بَدانِ قوم خود را از نيكانِ قومى ديگر بهتر بداند. اين از عصبيّت نيست كه كسى قوم و مردم خود را دوست داشته باشد، بلكه كمك كردن قوم خود بر ستم از عصبيت است.

۰.امام علی علیه السلام:
ـ في ذَمِّ إبليسَ ـ: فافتَخَرَ عَلى آدَمَ بِخَلقِهِ، و تَعَصَّبَ عَلَيهِ لأِصلِهِ، فعَدُوُّ اللهِ إمامُ المُتَعَصِّبينَ، و سَلَفُ المُستَكبِرينَ، الّذي وَضَعَ أساسَ العَصَبِيَّةِ، و نازَعَ اللهَ رِداءَ الجَبريَّةِ، و ادَّرَعَ لِباسَ التَّعَزُّزِ، و خَلَعَ قِناعَ التَّذَلُّلِ.^۸

۰.ـ در نكوهش ابليس ـ فرمود: به سبب آفرينش خود [از آتش] بر آدم فخر فروخت و به خاطر اصل و گوهرش عليه او عصبيّت ورزيد. پس، اين دشمن خدا پيشواى متعصّبان و سر سلسله مستكبران و خود بزرگ بينان است و همو عصبيّت را پايه گذارى كرد و بر سر رداى جبروتى و كبريا با خدا به كشمكش برخاست و جامه عزّت و نخوت [كه خاص خداوند است] پوشيد و نقاب فروتنى را به دور افكند.

۰.امام صادق علیه السلام:
إنَّ المَلائكَةَ كانوا يَحسَبونَ أنَّ إبليسَ مِنهُم، و كانَ في عِلمِ اللهِ
أنَّهُ لَيسَ مِنهُم، فاستَخرَجَ ما في نَفسِهِ بِالحَمِيَّةِ و الغَضَبِ فقالَ: خَلَقتَني مِن نارٍ و خَلَقتَهُ مِن طينٍ!^۹

۰.فرشتگان گمان می‏كردند كه ابليس از آنان است و خدا می‏دانست كه از شمار آنها نيست. پس، او به سبب عصبيّت و كبر و خشم، آن چه را در درونش بود بيرون ريخت و گفت: مرا از آتش آفريدى و او را از گِل آفريدى.

۰.امام علی علیه السلام:
ـ في الخُطبَة القاصِعَةِ ـ: و لَقَد نَظَرتُ فَما وَجَدتُ أحَدا مِنَ العالَمينَ يَتَعَصَّبُ لِشَيءٍ مِنَ الأشياءِ إلاّ عَن عِلَّةٍ تَحتَمِلُ تَمويهَ الجُهَلاءِ، أو حُجَّةٍ تَليطُ بِعُقولِ السُّفَهاءِ، غَيرَكُم؛ فإنَّكُم تَتَعَصَّبونَ لأِمرٍ ما يُعرَفُ لَهُ سَبَبٌ و لا عِلَّةٌ (مسّ يد علّة)، أمّا إبليسُ فَتَعَصَّبَ عَلى آدَمَ لأِصلِهِ، و طَعَنَ عَلَيهِ في خِلقَتِهِ، فقالَ: أنا نارِيٌّ و أنتَ طِينيٌّ! و أمّا الأغنِياءُ مِن مُترَفَةِ الاُمَمِ فتَعَصَّبوا لآثارِ مَواقِعَ النِّعَمِ، فَقالوا: نَحنُ أكثَرُ أموالاً و أولادا و ما نَحنُ بِمُعَذَّبينَ.
فإن كانَ لا بُدَّ مِنَ العَصَبِيَّةِ فلْيَكُن تَعَصُّبُكُم لِمَكارِمِ الخِصالِ، و مَحامِدِ الأفعالِ، و مَحاسِنِ الاُمورِ، الّتي تَفاضَلَت فيها المُجَداءُ و النُجَداءُ مِن بُيوتاتِ العَرَبِ، و يَعاسيبُ القَبائلِ، بِالأخلاقِ الرَّغيبَةِ، و الأحلامِ العَظيمَةِ، و الأخطارِ الجَليلَةِ، و الآثارِ المَحمودَةِ. فتَعَصَّبوا لِخِلالِ الحَمدِ مِنَ الحِفظِ لِلجِوارِ، و الوَفاءِ بِالذِّمامِ، و الطَّاعَةِ لِلبِرِّ، و المَعصِيَةِ لِلكِبرِ، و الأخذِ بِالفَضلِ، و الكَفِّ عَنِ البَغيِ، و الإعظامِ لِلقَتلِ، و الإنصافِ لِلخَلقِ، و الكَظمِ لِلغَيظِ، و اجتِنابِ الفَسادِ في الأرضِ.^۱۰

۰.ـ در خطبه قاصعه ـ فرمود: من نگريستم، اما احدى از جهانيان را نيافتم كه درباره چيزى تعصب ورزد مگر اين كه تعصّب او علتى داشت كه نادانان را به اشتباه می‏افكنَد، يا دليلى كه به انديشه نابخردان می‏چسبد؛ جز شما كه براى چيزى تعصب به خرج می‏دهيد كه هيچ سبب و علتى برايش شناخته نمى‌شود. اما ابليس به خاطر اصل و گوهر خويش در برابر آدم عصبيّت نشان داد و بر او به دليل خلقتش [از گل] خرده گرفت و گفت: من از آتشم و تو از گِلى. و اما توانگران مرفه و عيّاش امت‌ها، به خاطر فراوانى نعمت [اموال و اولاد] تعصّب ورزيدند و گفتند كه: ما دارايي‌ها و فرزندان بيشترى داريم و هرگز به عذاب گرفتار نخواهيم شد.
پس، اگر چاره‌اى از داشتن تعصب نيست، بايد تعصّبتان به خاطر خصلت‌هاى والاى انسانى و كردارهاى پسنديده و امور نيكويى باشد كه خاندان‌هاى شرافتمند و بزرگوار و دلير عرب و بزرگان و مهتران قبايل در آنها بر يكديگر برترى مى‌جستند؛ با خلق‌هاى پسنديده و خردهاى بزرگ و مقام‌هاى بلند و آثار و رفتارهاى پسنديده. بنا بر اين، براى خصلت‌هاى پسنديده تعصب به خرج دهيد، خصلت‌هايى چون: نگاهداشت حق و حرمت همسايگى و پايبندى به عهد و پيمان‌ها و فرمان بردن از نيكي‌ها و مخالفت با تكبّر و گردن فرازى و اقدام به احسان و نيكوكارى و خويشتندارى از زورگويى و تجاوز و بزرگ شمردن قتل نفس و انصاف داشتن با مردم و فرو خوردن خشم و دورى از ايجاد تباهى در جامعه.

۰.امام علی علیه السلام:
إن كُنتُم لا مَحالَةَ مُتَعَصِّبينَ فتَعَصَّبوا لِنُصرَةِ الحَقِّ و إغاثَةِ المَلهوفِ.^۱۱

۰.اگر ناگزير از داشتن تعصب هستيد؛ پس، در راه يارى رساندن به حق و كمك به ستمديده تعصّب نشان دهيد.