(۱۰)
نقش دعا و ذكر در تربیت روان
نوبهار، حسنعلى
كارشناسى ارشد الهیات و معارف اسلامى
مركز تربیت مدرّس حوزه علمیه قم
استاد راهنما: دكتر بهشتى، احمد
استاد مشاور: دكتر اعوانى، غلامرضا
۱۳۷۱
۲۶۵ص
موضوع این پایاننامه، مطالعه و تحقیق درباره نقش دعا و ذكر در تربیت روان در ابعاد مختلف و بیان دیدگاههاى متفاوت است. از آنجا كه بررسى نقش تربیتى دعا، احتیاج به تحقیق در مسائل تربیتى دارد، در پرداختن به مسائل تربیتى، ابتدا موضوع تربیت مورد توجّه قرار داده و مقدّمتاً مختصرى درباره موضوع تربیت در شاخه روح و روان پرداخته شد، و پس از آن مباحث مختلف و ضرورى در مورد تربیت آمده و بحثى غیرزاید و ضرورى معرّفى شده و پایه و اساس مباحث بعدى دانسته شده است. بخشهاى چهارگانه این پایاننامه، گویاى این مطلب مهم است.بخش اوّل، درباره فلسفه تربیت یا پرورش روح است كه خود از دو فصل تشكیل یافته است. فصل اوّل به روح یا حقیقت انسان پرداخته و در این راستا، لزوم خودشناسى در آیات و روایات مورد بررسى قرار گرفته و ریز موضوعات مربوط به حقیقت و خصوصیات روح، شرح شده است. در ادامه، نگارنده، مراتب و مراحل روح را برمىشمرد و بر این عقیده است كه تقسیمات مراحل نفس، به هفت مرتبه محدود نبوده و تربیت نفس به معناى نابودى آن در مراتب پایینتر نیست. در فصل دوم، تربیت و مبانى و هدفهاى تربیتى عنوان شده و ضمن بررسى مفهوم تربیت، تشابه بین واژههاى مترادف آن شرح داده شده است. بحث دیگر این فصل، درباره امكان تربیت روح آدمى است كه در این باب به استناد آیات و روایات و نظر حكما و فلاسفه و استدلال به نتایج علمى تربیت تمسّك شده است. مبحث دیگر در این فصل، در باب اقسام تربیت، هدفهاى تربیتى، و تفاوت دلها در آیات قرآن است. همچنین ضمن استشهاد به آیات قرآن، مراحل تربیت در گونههاى بشرى مورد بررسى قرار گرفته است. در بخش دوم پایاننامه - كه بحث اصلى آن به شمار مىآید - با عنوان «فلسفه دعا یا پرورش در پرتو نیایش»، ضمن تعریف واژه نیایش و پرستش و همچنین واژه عرفان، آراى مختلف در مورد منشأ پیدایش مذهب، بازگو شده و نگارنده، به تناسب بحث نیایش با فطرت بشر، درباره فطرت، طبیعت و غریزه، خصوصیات فطرت، رابطه فطرت و نیایش، فطرت ادراكى در آیات و روایات، فطرت احساسى یا نیایش در قرآن و روایات، قلم زده و در ادامه نیز نكاتى را در مورد فلسفه دعا تذكّر داده است. در قسمت دیگر این بخش، موانع استجابت دعا را بر شمرده و هفت مورد عمده از این موارد را توضیح داده است. بخش سوم با عنوان «دعا و ذكر» آغاز شده، كه در دو فصل مجزّا، درباره هركدام بحث نموده است. در فصل اوّل، ضمن تعریف لغوى و اصطلاحى دعا، شرایط مقدّماتى تحقّق نیایش از نظر آیات و روایات بیان شده و ضمن بر شمردن شرایط و آداب دعا و تقسیم آن به آداب ظاهرى و باطنى، نظر مرحوم علّامه طباطبایى در این باب، آمده است. وى در فصل دوم نیز ضمن تعریف لغوى ذكر، به چهار مرتبه از مراتب ذكر اشاره شده و مرتبه چهارم، از نظر آیات و روایات بررسى شده و در ادامه ، ضمن بیان ثمرات و نتایج اصلى دعا و ذكر و نتایج فرعى هر كدام، این دو را بهترین غذا براى روح مىداند. نگارنده در ادامه فصل، به تناسب، غفلت از ذكر و نتایج و آثار و عواقب اعراض از ذكر خدا را توضیح مىدهد و ضمن آوردن چند تذكّر مهم به بررسى علّت فضیلت ذكر و دعا مىپردازد. نگارنده، در بخش چهارم، نمونههایى از مضامین دعاها و جنبههاى تربیتى آن توضیح مىدهد و ضمن بیان اسما و صفات الهى و تقسیم این اسما به حقیقى و مجازى، تفاوت بین صفات جمالى و جلالى را بیان مىدارد. در ادامه نیز آثار بیدارى یا شناخت حیات برتر را توضیح مىدهد و در خاتمه، قسمتهایى از دعاى امام سجّادعلیه السلام را كه درباره نفس امّاره و شیطان است، شرح و بسط مىدهد.