معنای «مولا» در حدیث غدیر

پژوهش در متون کهن ادبی، لغوی و تفسیری، نشانگر آن است که از معانی روشن «مولا» سرپرست، شایسته تر برای تصرّف در امور و اولی در زعامت و ولایت است. برخی از مواردی را که در آنها «مولا» بدین معنا به کار رفته، می آوریم:

ابو عبیده مَعمَر بن مثنّی، در تفسیر کلمه «مولاکم» در آیه ۱۵ از سوره حدید:

...مَأْوَاکمُ النَّارُ هِی مَوْلَاکمْ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ؛

جایگاهتان آتش است. آن، سزاوار شماست و چه بد فرجامی است!

نوشته است: به شما سزاوارتر است.[۱]

ابو زکریا یحیی بن زیاد بن عبد اللّه، معروف به فرّاء، ادیب و مفسّر بزرگ کوفی، در تفسیر همین آیه نوشته است:

«هی مولاکم» یعنی: به شما سزاوارتر است.[۲]

محمّد بن سائب کلبی، مؤلّف، مفسّر و تبارشناس بزرگ، در تفسیر آیه ی

قُل لَّن یصِیبَنَآ إِلَا مَا کتَبَ اللَّهُ لَنَا هُوَ مَوْلَانَا و عَلَی اللَّهِ فَلْیتَوَکلِ الْمُؤْمِنُونَ؛[۳]

بگو جز آنچه خداوند برایمان مقدَّر کرده است، به ما نمی رسد. او مولای ماست، و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند.

نوشته است:

أولی بنا من أنفسنا فی الموت و الحیاة.[۴]

خدا اختیارش در زندگی و مرگ ما، از خودمان بیشتر است.

چنان که پیش تر آوردیم، آمدن مولا به معنای «سرپرست» و «متولّی امور» نیز از جمله روشن ترین کاربردهای واژه «مولا» است و بسیاری بدان تصریح کرده اند که از آن جمله اند:

ابو العبّاس محمّد بن یزید، معروف به مُبرَّد، در تفسیر

ذَلِک بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَی الَّذِینَ ءَامَنُواْ؛[۵]

آن، بِدین سبب است که خداوند، مولای مؤمنان است

می نویسد: ولی و مولا، یک معنا دارند و آن یعنی: کسی که به خلقش سزاوار و متولّی امور آنان است.[۶]

این گونه عالمان که بر این حقیقتْ تأکید کرده اند، بسیارند.

بدین سان، روشن شد که «اولویت در امور» و «سرپرستی امور» و «سیادت» و «ریاست» و «زعامت»، در کلمه «مولا» مندرج است و نیز معنای «مولا» با «ولی»، همسانی دارد. این دو مطلب، حقایقی شناخته شده اند. بر این حقیقت، ادیبان، عالمان و مفسّران بزرگی تأکید ورزیده اند، چنان که آوردیم.[۷]

از این رو، ما بر این باوریم ـ چنان که حق مداران نحله ها و مذاهب دیگر نیز بر این باورند ـ که پیامبر خدا در آن هنگامه شگفت و عظیم و جاودانه، با آن جمله سرنوشت ساز، هیچ چیزی را جز «ولایت»، «امامت» و «زعامت» علی(ع) رقم نزد.

ساماندهی آن اجتماع شکوهمند، فقط برای آن بود که مردمان، یک بار دیگر، ولی بسی گویاتر، رساتر و کارآمدتر، از ولایت علی(ع) بشنوند و فردا و فرداها کسانی نگویند که: ندانستیم، نفهمیدیم، نشنیدیم و.... برای همین بود که پیامبر(ص) بارها اقرار گرفت و در پایان، با صدایی بس رسا فریاد زد:

ألا فَلیبَلِّغِ الشّاهِدُ الغائِبَ؛

هان! حاضر به غایب برساند.

اکنون بر سر آنیم که از یک سو ملازمات وارونه سازی این معنا را در پیش دید نهیم و از سر تذکر بگوییم که اگر در این کلام پیامبر(ص) سخن از ولایت و سرپرستی آینده امّت در میان نباشد، چنین تفسیری چه لازمه ای خواهد داشت و آیا خِرَد، آن پیامدها را می پذیرد؟ و از سوی دیگر، با تأمّل در حادثه و چگونگی شکل گیری آن و مسائلی دیگر، تأکید کنیم که حق، همان است که در تحلیل واژگانی آن آمد و نه چیز و چیزهای دیگر...