معمولاً در کنار اهل سنّت _ که اکثریت جامعه را تشکیل میدادند _ میزیستهاند. از این رو، طبیعی است که بسیاری از پرسشهای آنان برگرفته از فضای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی حاکم بر جامعه بوده و آن فضا نیز از آرای محدثان و فقیهان دیار آنان اثر پذیرفته باشد.
فرهنگ فقهی، حدیثی اهل سنت در دو سده نخست در شهرهای گوناگون متفاوت بوده است؛ زیرا مذاهب چهارگانه اهل سنت (حنفی، مالکی، حنبلی و شافعی) پدید نیامده و یا فراگیر نشده بود. صحابه پیامبر صلی الله علیه وآله برداشت و یا آگاهی خود را برای مردمان دیار خویش بازگو میکردند. تابعیان و دیگر عالمان فقیه هر دیار نیز برداشت و رأی خود را با توجه به مبانی خاص خویش، بیان میکردند. طبیعی است که زاویه دید فقهایی که اهل رأی بوده و اعتنای کمی به روایات نبوی صلی الله علیه وآله داشتند؛ همانند ابو حنیفه (فقیه کوفه) و حکم بن عتیبة (فقیه بصره) با زاویه دید احمد بن حنبل و مالک بن انس (فقهای مدینه) _ که تمایل به نقل گرایی داشتند _ متفاوت بوده است.
از این منظر برای دستیابی به فضای صدور روایات شیعی، افزون بر جست و جو در روایات فقهی اهل سنت، باید به فتاوا و آرای فقیهان سنی معاصر با امامان اهل بیت علیهم السلام نیز توجه شود.
فقیه بزرگوار شیعی، آیة الله حاج آقا حسین بروجردی (م1340ش / 1380 ق)، به این نکته، توجه فراوان داشته و قواعد و ضوابط پژوهش در این حوزه را تبیین کرده است. از منظر ایشان، مباحث فقه و حدیث اهل سنّت، قرینه منفصل برای فهم روایات شیعه به شمار میروند.۱ از این رو، آشنایی با فقه اهل سنّت و احادیث آنان را لازم دانسته و در درس فقه خویش، دیدگاههای عالمان اهل سنّت را نیز نقل و ارزیابی میکردند. به گفته ایشان، در بسیاری از موارد، فقه شیعه و احادیث فقهی شیعه تقریباً حاشیه و تعلیقه بر فقه و فتاوای اهل سنّت، محسوب میشود؛۲ زیرا فقه اهل سنت، بر جامعه و محیط صدر اسلام، حاکم بوده و
1.. ر.ک: «مبانی و سبک استنباط آیة الله بروجردی»، ص۲۴۵ به بعد.
2.. این سخن نیاز به تبیین و توضیح دقیقتری دارد. ظاهر این جمله آن است که فقه اهل سنت، اصل و روایات شیعه حاشیه تلقی شده است؛ در حالی که مراد ایشان دقیقتر از این برداشت ظاهری است.
اشارۀ آیة الله بروجردی به فضای صدور روایات فقهی با ویژگیها و مختصات ذکر شده در ابتدای مقاله است. فضای عمومی جامعه تحت تأثیر فقه و فرهنگ اهل سنت بوده و در بسیاری از موارد، پرسش مردمان یا عالمان شیعه نیز از آن فرهنگ، باور و حکم بوده است.
از این رو لازم است ابتدا فضای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی حاکم بر جامعه معلوم شود و پرسش عالم شیعی و پاسخ امام علیه السلام با توجه به آن قرینهها تحلیل و تبیین شود. از این رو، سخن ایشان نباید به معنای در حاشیه بودن فقه شیعه تلقی شود.