درآمد
احادیث، پس از قرآن، منبع شناخت دین هستند. متواتر آنها، غیر کافی برای درک دین‌اند و از این رو، مصدر استخراج غالب أحکام شرع، «اخبار آحاد» به شمار می‌آیند. سه رویکرد در مواجهه با خبرهای واحد، وجود دارد:
الف) همه را حجّت تلقی کنیم.۱ بی‌شک در این فرض به بیراهه گام نهاده‌ایم؛ زیرا همگی صحیح نیستند و اخبار ضعیفی در میراث نبوّت و ولایت، جای گرفته‌اند.
ب) تنها به اخبار متواتر و همراه با قراین قطعی اعتماد کنیم و آحاد را معتبر ندانسته و طرد کنیم.۲ بی‌تردید این موضع، به رها کردن قسمت اعظم احکام منجر می‌گردد.
ج) رویکرد منطقی آن است که با تلاش به شناخت راویان بپردازیم. برای ما به خاطر فاصله زمانی، فرصت معاشرت با راویان برای شناختشان گشوده نیست؛ گرچه برای معاصران آنان فی الجمله امکان پذیر بوده است. از این رو، باید از افرادی که به راویان نزدیک بوده‌اند و یا از طریق گردآوری قراین، وجود شرایط را به دست آوریم و روایت‌های حجّت و صادر از معصوم _ علیهم السلام _ را غیر معتبر، تشخیص دهیم؛ به صحیح آن تمسّک جوییم و ناسره آن را رها کنیم.
محمد بن اسماعیل از جمله راویانی است که کلینی بی‌واسطه از وی، در زمینه مسائل کلامی و فقهی، بسیار نقل حدیث نموده است. ملا علی کنی تعداد آن را بیشتر از پانصد حدیث۳ و آیةالله خویی761 حدیث به شمار آورده۴ و عبد الرسول غفّار، 831 مورد شناسانده است.۵ کلینی در اکثر قریب به اتّفاق موارد، بی‌واسطه و در مواضعی اندک نیز با واسطه محمد بن یحیی از محمد بن اسماعیل نقل کرده است.۶ محمد بن اسماعیل در متون روایی شیعه، دست کم، بین سیزده نفر مشترک است که ده نفر از جهت این که جزو صحابیان امام صادق _ علیه السلام _ و یا راوی از صحابه ایشان بوده‌اند، هم طبقه با کلینی نیستند و امکان تحمّل و نقل حدیث وی از آنها وجود ندارد.۷ اعتقاد مشهور این
1.. وسایل الشیعه، ج۳۰، ص۲۵۲.
2.. السرائر، ج۱، ص۴۷.
3.. توضیح المقال فی علم الرجال، ص۱۴۱.
4.. معجم رجال الحدیث، ج۱۶، ص۹۰، ش ۱۰۲۶۱.
5.. الکلینی و الکافی، ص۱۷۹.
6.. الکافی، ج۶، ص۲۷۶، ح ۳، ص۲۸۷، ح ۷.
7.. اصول علم الرّجال بین النّظریة و التطبیق، ص۵۹۸.
