اگر در جامعه‏اى افرادى به گروهى منتسب شوند و به خاطر آن، متّهم گردند، در حالى كه واقعاً به آنها تعلّق نداشته باشند، بدون هيچ درنگ و هراسى، انتساب خود به آن گروه را نفى مى‏كنند؛ امّا پس از نااميدى و در صورتى كه موفّق نشوند، در آخرين مرحله، ممكن است كه به راهبردى همانند آنچه در فرضيّه سوم مطرح شده، توسّل جويند؛ امّا افرادى كه واقعاً به اين گروه تعلّق داشته باشند، براى نفى انتساب خود، از ابتدا به شكل برنامه‏ريزى شده عمل مى‏كنند، در واقع، آنان خيلى زودتر از گروه اوّل، احساس نياز به توسّل به يك راهبرد مى‏كنند و در واقع، از راهبرد مطرح شده در فرضيّه سوم به عنوان ابزارى براى تكميل گفتمان تقيّه‏اى خود استفاده مى‏كنند.

- بررسى گزارش ها در باره تقيّه اماميان سده ششم‏

گرچه فشار سياسى بر شيعيان كه در دوره غزنوى و سلطان طغرل به اوج خود رسيده بود، در دوره سلجوقى تا حدى كاسته شد، امّا اين بدان معنا نبود كه شرايط فشار و تقيّه، كاملاً مرتفع شده بود و شيعيان ديگر مى‏توانستند آزادانه همه باورهاى خود را ابراز كنند؛^۱ چرا كه در اين دوره، خلافت عبّاسى از هم پاشيده شده و قدرت سياسى در دست تركان سلجوقى بود. در اين عصر، سرزمين‏هاى اسلامى، بستر رقابت‏هاى سياسى و اختلافات سلجوقيان بر سر دستيابى به قدرت بوده است و هر كدام از آنان در بخشى از قلمرو پهناور سرزمين اسلامى، قدرت يافته بودند و آن را به طريق وراثت در خاندان خويش تداوم بخشيده وحكومت‏هاى سلاجقه روم، شام، كرمان و