عقلىِ اماميه بود كه با ظهور شيخ مفيد و پرورش متكلّمان برجستهاى چون: سيّد مرتضى، ابو الصلاح حلبى، كراجكى و شيخ طوسى، بسط يافت و وارد مرحله جديدى شد.۱
عامل دوم آن كه با پايگيرى نهضت ترجمه و انتقال علوم اوائل۲ و رونق محافل ترجمه، مطالعه و بررسى فلسفه (و دانشهاى وابسته مانند اخترشناسى) در بغداد، اين شهر به مهمترين كانون فلسفه و فيلسوفان بدل گشت.۳بدينسان، متكلّمان امامى در بغداد، عملاً با انديشههاى فلسفى رو به رو بودهاند و طبعاً در صورت مشاهده اختلاف آراى فلسفى با آراى دينى و كلامى، به نقد آنها پرداختهاند. پس از شيخ مفيد و شاگردان وى، عالمان امامىِ سده ششم در تداوم سنّت كلامى بغداد، مواجهه انتقادىِ خود با فلسفه و آموزههاى فلسفى را پى گرفتند.
مواجهه منفى عالمان امامى در دوره مورد بحث، به شيوههاى گونه گونى صورت بسته كه در سه حوزه كلّى، قابل ردهبندى است:
الف. نقد عمومى فلاسفه
يكى از پديدههاى قابل توجّه و درخور بررسى در مطالعه شيوه مواجهه عالمان امامى
1.در باره تاريخ كلام شيعه، ر.ك: «الكلام عند الامامية؛ نشأته، تطوره، و موقع الشيخ المفيد منه»، محمّد رضا جعفرى، فصلنامه تراثنا، ش ۳۲، ص ۷۷ - ۱۱۴.
2.در باره انتقال فلسفه و دانشهاى وابسته به جهان اسلام در عصر عبّاسى، ر.ك: تاريخ فلسفه در جهان اسلامى، ص ۳۳۲ به بعد؛ تاريخ علم الكلام فى الإسلام، ص ۲۲۳ - ۲۲۹. بحث «نقل العلوم الفلسفية إلى العربية»: فلسفه و كلام اسلامى، مونتگمرى وات، ص ۵۹ (فصل ششم)؛ الوافى فى تاريخ الفلسفة العربية، ص ۸۹ به بعد. بحث «اسباب ازدهار الترجمة فى العصر العباسى»: دراسات فى تاريخ الفلسفة العربية، ص ۵۹ به بعد، فصل سوم با عنوان «حركة الترجمة و نقل آثار افلاطون و ارسطو الى اللغة العربية». وى در ادامه (ص ۶۵ و ۶۶) عصر اموى را زمينهساز حركت پرشكوه ترجمه در عصر عبّاسى ارزيابى كرده است. در باره رؤياى مأمون و ارزيابى آن به عنوان يكى از اسباب انتقال علوم اوائل به جهان اسلام، ر.ك: عيون الأنباء فى طبقات الأطبّاء، ص ۲۵۹ - ۲۶۰. براى گزارشى در باره ترجمه دانش يونانى به عربى در زمان خالد بن يزيد بن معاوية، ر.ك: الفهرست، ابن النديم، ص ۳۰۳.
3.در باره جريان فلسفى در بغداد، ر.ك: الفكر الفلسفى فى بغداد، دراسة فى الاصول و الاتباع، صالح مهدى هاشم.
