ازجمله در باب ترتيب فضل اصحاب گرديد. ۱
عثمان، به اعتبار مدّت اسلام آوردن، از سابقان اصحاب و از اقرباى رسول صلی الله علیه و آله بود. پس از رحلت پيامبر صلی الله علیه و آله 25 سال زيست و نصف اين مدت را خلافت داشت. به اين جهات، از وى انتظار علم و پايبندى بيشتر به سنن نبوى مى‌رفت. ۲ با اين وصف او به پرسشگرى، داشتن مكتوب حديثى و يا كثرت حديث و فتوا معروف نيست. تزلزل او در زمينه سنن و تعهداتش، مورد نقد بسيارى از اصحاب از جمله عايشه قرار گرفت و در نهايت موجب قتل او شد.
وى درباره نشر حديث، خود را تابع عمر شمرد ۳ و به عدم اعلميّت خود معترف بود. ۴ در ارتباط با سنن، مرتكب تأويلاتى ناهماهنگ با قرآن و سنّت رسول صلی الله علیه و آله و شيخين و بلكه مخالف با سنّت اوليّه خود شد كه جريان قصر و اتمام نماز در منا، از آن جمله است. ۵
عايشه در سال دوم يا سوم هجرت وارد خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله شد و قريب نيم قرن پس از حضرتش زندگى كرد. از او 2210 حديث در اهمّ جوامع ثابت شده است. ۶ كه با توجّه به خردسالى، بسيارى از منقولاتش ـ به‌ويژه آنچه مربوط به دوره مكّه است ـ مشاهدات خودش نيست. رفتار عايشه ـ خصوصآ از نيمه دوم خلافت عثمان به بعد ـ در برپايى فتنه و قتل خليفه موثر بود.
از آن مهم‌تر نقش محورى‌اش در برپايى نبرد جمل ـ و به‌دنبال آن پيشامد نبردهاى ديگر ـ است كه سبب اخلال در جامعه اسلامى و گسست در حاكميّت شرعى براى هميشه شد و ندبه و ندامتش در آخر عمر نيز نتوانست آب رفته را به جوى بازگرداند. ۷
1.رك: سند، ص ۱۴۶ با استناد به سخن تفتازانى
2.نهج البلاغه، ج ۲، ص ۶۸
3.ابن‌عدى، ج ۱، ص ۵۱
4.حنفى، ص ۸۰ به بعد
5.نيشابورى، ص ۲۷۱ و ۲۷۳؛ طبرى، تاريخ الأمم و الملوك، ج ۳، ص ۳۲۳؛ ابن‌أثير، ج ۳، ص ۱۰۴؛ ذهبى، تاريخ الأسلام، ج ۳، ص ۳۲۸؛ شرف‌الدين، ص ۳۲۷ به بعد؛ عسكرى، ج ۲، ص ۷۶ به بعد
6.رازى جصاص، ج ۱، ص ۱۷۵؛ زركلى، ج ۳، ص ۲۴۰
7.رك: ابن‌راهويه، ج ۲، ص ۴۲ـ۴۰؛ حاكم، ج ۴، ص ۷ و ۹؛ عسكرى، احاديث امّالمومنين عايشه، ج ۱، ص ۳۴۷
