نقدي بر انتساب لقب و کنيه‌اي ناسازوار به امام عصر عليه السلام - صفحه 77

«عامل» تعبیری است که برای کارگزاران و وکلای معصومان به کار می‌رفته۱ و با توجه به این که علی بن جعفر الهُمانی وکالت دو امام را برعهده داشته، اطلاق «العامل» بر وی کاملاً مناسب به نظر می‌رسد و مانند اوصاف «وکیل» و «قیّم» است که در عبارت شیخ برای وی به کار رفته بود.
روشن است که با توجه به قرابت ساختار و تلفظ واژه «العامل» با واژه‌های «الغایب» و نیز «العلیل» امکان تصحیف «العامل» به این دو واژه بسیار زیاد است و این احتمال بسیار قوی می‌نماید که در نسخه‌ای یکی از این دو به عنوان نسخه بدل ثبت و به خاطر پدیده درج نسخه بدل در متن _ که از تصحیفات رایج در نسخ قدیمی به شمار می‌رود _ در نسخه موجود کشی به جای «العامل» عبارت «الغایب العلیل» کنار هم قرار گرفته باشد. بی‌‌شک، در این صورت اصل انتساب لقب «علیل» نه تنها به امام عصر، بلکه انتساب آن به راوی مورد نظر، یعنی علی بن جعفر الهُمانی نیز منتفی خواهد بود.
مؤید این احتمال، آن است که در نسخه التحریر الطاووسی واژه الغائب وجود ندارد و عبارت این گونه نقل شده است:
... فورد علینا رسول من الرجل فقال لنا: العلیل ثقة...۲.
ابو علی حایری نیز در منتهی المقال، پس از آن که عبارت را به نقل از خلاصة الاقوال به همین گونه (العلیل ثقة) نقل کرده، به وجود نسخه بدل «العامل» تصریح کرده است. ۳ محققان کتاب منتهی المقال همچنین گزارش کرده‌اند که در نسخه‌ای از خلاصه الاقوال تعبیر «الحامل» نقل شده است. واضح است که وجود این نسخه بدل‌ها در مجموع، احتمال بروز پدیده درج نسخه بدل در متن را تقویت می‌کنند.
با توجه به توضیحات فوق و گزارش‌هایی که در باره علی بن جعفر هُمانی در منابع اصلی رجالی آمده است، می‌توان نتیجه گرفت که مناسب‌ترین و قوی‌ترین احتمال در این روایت تعبیر «العامل ثقة» است که در نسخ رایج خلاصة الاقوال آمده است.

1.. مانند: ... عن سلیمان بن خالد، عن عامل کان لمحمد بن راشد قال... (الکافی، ج۸، ص۱۶۴)؛... عن عثمان بن عیسی رفعه قال کتب عامل أمیر المؤمنین علیه السلام إلیه... (تهذیب‏الأحکام، ج۱۰، ص۱۳۹)؛ عن محمد بن جمهور فی حدیث النجاشی عامل الأهواز و فارس أن أبا عبد الله علیه السلام کتب إلیه مع بعض أهل عمله (وسائل‏الشیعة، ج۱۶، ص۳۵۳).

2.. التحریر الطاووسی، ص۳۱

3.. منتهی المقال فی احوال الرجال، ج۱، ص۲۰۱.

صفحه از 82