در احاديث عامّه، «جعل» و «وضع» خيلى جا دارد؛ چون آنها همه اصحاب را عادل مى دانند. مىگويند: «الصّحابة كلّهم عدول» و مراد از صحابى هم كسى است كه رسول الله (ص) را درك كرده، يا از او يك حديث نقل كرده است؛ چنين كسى، ديگر عادل است و نياز به تعديل ندارد. روى اين مبنا، ابو هريره و امثال او، همه عادل اند. مىبينيد كه بدين ترتيب، جعليّات در ميان آنها چقدر زياد مىشود. بمانَد كه در بين صحابه هم انگيزه هايى به همان گونه كه عرض كردم، در ميان بوده است!

علوم حديث: فرمودي كه عدّه معدودى به دسّ در احاديث شيعه شناخته شده اند. ناگزير بايد بپذيريم كه اينها احاديثى را به كتابهاى ما وارد كرده اند.

استاد تجليل: ممكن است. البته جوامع نويسهاى ما سعى كرده اند كه احاديث صحيح را بنويسند و آن سنخ از احاديث را دور ريخته اند. با اين حال، باز هم شخص فقيه بايد هر حديث را از دو نظر بررسى كند: 1- از نظر وثاقت روات، 2- از جهت مورد عمل بودنِ مضمون حديث. در احاديث ما هست كه: «خُذ بما اشتهر بين أصحابك»... يعنى چيزى را كه ميان ياران فقيه تو معروف است، اخذ كن. پس اگر مضمون حديثى مورد عمل فقها و مورد اعتماد آنها باشد (تا آنجا كه طبق آن، فتوا داده باشند)، مىتوان آن را اخذ كرد.

علوم حديث: نقش علم رجال در ارزيابى احاديث، تا چه حد است و براى ارزيابى حديث، چقدر نياز به آشنايى به رجال داريم؟

استاد تجليل: علم رجال، علمى است كه متصدّى تبيين وثاقت و عدم وثاقت راوى است. اين، فايده علم رجال است از جهت حديث شناسى. البتّه