دروغ ساز و دجّال صفت بوده اند كه حقايق الهى و علمى را به سخريه مى گرفتند و با اهداف گوناگون و در اثر عوامل مختلف (مثل: تعصبات مذهبى، انحرافات عقيدتى، خدمت به حاكم ستمگر، كسب مال يا مقام، غلوّ در مذهب و عقايد، بزرگ كردن خود و يا تأثير عناصر يهودى و مسيحى ^۱ ) دست به تحريف حقايق، جعل احاديث و دروغگويى مى زدند.

پيشينه تحقيق

يك. پيدايش جدّى پديده جعل و كذب در احاديث، به عصر ائمّه(ع) ـ بويژه زمان امام صادق(ع) و امام رضا(ع) ـ بر مى گردد.
ائمه اطهار(ع) با قاطعيّت و شدّت با اين پديده ـ كه بلاى حديث محسوب مى شد ـ برخورد كردند و حتّى در مواردى، از اين دروغ سازان نام مى بردند و آنها را لعنت مى كردند ( مثل «مغيرة» و «ابوالخطّاب» كه در اين نوشتار به آنها اشاره خواهيم كرد) و همين مطلب موجب شد كه اين بيمارى، در شيعه رشد چندانى پيدا نكند.
دو . كسانى كه كتابهاى رجال نوشته اند، به صورت پراكنده به اين مطلب پرداخته اند. براى مثال، نجاشى (372 ـ 450ق) در رجال خود، در موارد متعدّد به جاعلان و دروغگويان اشاره مى كند. ساير كتب رجالى نيز تا عصر حاضر (و در بهترين شكل، معجم الرّجال مرحوم آية اللّه خويى) به اين مطلب پرداخته اند؛ اگر چه كمتر بحث مستقل يا كتاب مستقلّى به اين موضوع، اختصاص يافته است.
سه . كتابهايى كه در عامّه و خاصّه به صورت كلّى يا جزئى به اين مطلب پرداخته اند، عبارتند از:
1 ـ الموضوعات ابن جوزى (متوفّاى 597ق) كه مطالب آن از كتاب الأباطيل جوركانى اخذ شده است.