انديشمندان، تقسيم حديث به چهار گونه فوق را محصول تلاش متأخران دانسته و احمد بن طاووس و شاگردش، علامه حلّى را پيشگام اين عرصه برمى شمارند. ۱
حديث موثّق يكى از اين گونه هاى حديثى است. خبر موثّق، حديثى است كه در سلسله سند آن، يك يا چند راوى ثقه غير دوازده امامى وجود داشته و ساير روات آن نيز توثيق شده باشند، كه گاه بدان، اصطلاح «قوى» نيز اطلاق مى گردد. ۲
نكته اساسى درباره حديث موثّق، اعتبار و حجيت آن در انديشه انديشمندان و فقيهان شيعه است. شيخ طوسى (م 460 ق) در خاتمه بحث حجيت خبر واحد در كتاب العدة فى أصول الفقه بحثى را در اين موضوع گشوده و نظر خود را، به تفصيل، بيان كرده است. وى معتقد است كه اصحاب به روايات راوى غير دوازده امامى، با در نظر داشتن وثاقت وى، عمل مى كنند:
و لأجل ما قلناه عملت الطائفة بما رواه حفص بن غياث، و غياث بن كلوب و نوح بن دراج، و السكونى، و غيرهم من العامة من أئمتنا فيما لم ينكروه و لم يكن عندهم خلافه. ۳
شهيد ثانى (م 965 ق) انديشمندان شيعى را در عمل به خبر موثّق به سه گونه تقسيم مى كند؛ گونه نخست، به طور مطلق، خبر موثّق را پذيرفته و گروه ديگر، نقطه مقابل و گروه سوم نيز قايل به تفصيل شده اند و تنها رواياتى را كه شهرت داشته باشند، مى پذيرند. ۴
شيخ انصارى (م 1281 ق) سيره قدما را دليل بر حجيت مطلق خبر موثّق برمى شمارد. ۵ محقّق بحرانى (م 1186ق) معتقد است كه قدما به روايات موثّق در موارد فراوان ـ كه قابل شمارش است ـ عمل مى نمودند. ۶ آية اللّه وحيد بهبهانى (م 1205ق) نيز مى نويسد كه غالب انديشمندان شيعى به خبر موثّق عمل كرده و آن را حجت مى دانند. ۷ شيخ مفيد ۸ (م 413ق)، ابن برّاج ۹ (م 481ق) و ابن حمزه ۱۰
1.منتقى الجمال، ج۱، ص۴؛ مشرق الشمسين، ص۲۶۹؛ اصول الحديث، ص۲۶. ملامحمّد امين استرآبادى چنين تقسيم بندى را موافق با تنويع حديث نزد اهل سنّت مى داند (الفوائد المدنية، ص۱۰۹ و ۱۲۳).
2.الرعاية، ص۸۴ ؛ منتقى الجمال، ج۱، ص ۴ ـ ۵ ؛ وصول الأخيار، ص۹۷ ـ ۹۸؛ مشرق الشمسين، ص۲۹۶؛ الرواشح السماوية، ص۷۲؛ توضيح المقال، ص۲۴۶؛ نهاية الدراية، ص۲۶۴؛ دراسات فى علم الدراية، ص۳۰. البته شهيد ثانى معتقد است كه حديث صحيح و حديث موثق نزد قدما در يك معنا بوده است (الروضة البهية، ج۱، ص۷۵۷).
3.العدة، ج۱، ص۱۴۹ ـ ۱۵۰.
4.الرعاية، ص۹۱؛ بهجة الآمال، ج۱، ص۴۳۸ و ۴۳۹.
5.فرائد الاصول، ج۱، ص۴۹۵.
6.الحدائق الناضرة، ج۲۲، ص۶۰۴ . شيخ حسن آل عصفور بعيد نمى داند كه خبر مؤثق، در مكتب قدما، در زمره احاديث صحيح قرار مى گرفته است (تتمة الحدائق الناضرة، ج۱، ص۲۳۳).
7.حاشية مجمع الفائدة و البرهان، ص۱۵۱.
8.شيخ مفيد به روايت «ابن بكير، عن ابى عبداللّه عليه السلام ، قال: يجوز طلاق الصبى اذا بلغ عشر سنين»، عمل كرده است (ر. ك: ايضاح الفوائد، ج۳، ص۲۹۱).
9.المهذب، ج۲، ص۱۱۹.
10.الوسيلة، ص۳۷۲.
