صدر روايت، «ظاهر» از معانى آيات به شمار آمده است و در جمله «فالظاهر التلاوة»، ظاهر به عنوان معنايى از معانى آيات، به تلاوت تفسير شده و با توجه به مناسبت حكم و موضوع، روشن مى شود كه منظور از تلاوت، معنايى است كه هنگام تلاوت، بدون نياز به تدبر و تفسير، از آيات فهميده مى شود و از جمله «الباطن الفهم»، با قرينه مقايله، به دست مى آيد كه آنچه از معانى قرآن ـ كه به فهم و تفسير نياز داشته باشد ـ باطن قرآن است؛ هر چند كه فهم و تفسير آن براى غير راسخان در علم نيز ممكن باشد. در نتيجه، طبق اين روايت، باطن قرآن، بخصوص معنايى كه فهم آن ويژه راسخان در علم است، محدود نيست و معنايى را كه براى غيرراسخان در علم نيز قابل فهم باشد، شامل مى شود.
البته اين روايت، مرسل و بدون سند است و روايت حمران نيز «حسنه» ^۱ است و سندش به قوت سند روايات پيشين (صحيح فضيل و صحيح عبداللّه بن سنان) نيست. پس اگر به اين دو روايت و امثال آن، به خاطر ضعف سند، اعتنا نشود، باطن قرآن منحصر به معنايى مى شود كه فهم آن ويژه راسخان در علم است و اگر ضعف سند ناديده گرفته شود و به اين دو روايت نيز، در كنار روايات پيشين، توجه شود، از ملاحظه مجموع روايات به دست مى آيد كه باطن قرآن معانى و مصاديقى است كه دلالت و انطباق آيات بر آنها آشكار نيست، ولى مراتب دارند. برخى از مراتب آن، براى غير پيامبر صلى الله عليه و آله وسلمو امامان معصوم عليهم السلام نيز با تأمل و دقت و تلاش علمى مناسب، قابل فهم است و برخى مراتب آن، از دلالت عرفى آيات فراتر است و كسى جز راسخان در علم (پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و امامان معصوم عليهم السلام) توان فهم آن را ندارد. در هر صورت، وجود باطنى براى قرآن ـ كه فهم آن ويژه راسخان در علم باشد ـ غيرقابل انكار است.

2. بررسى احتمالات و ديدگاه ها در معناى ظاهر و باطن

در بيان معناى ظاهر و باطن، در گذشته و حال، ديدگاه ها و احتمال هاى فراوانى مطرح شده است و چون در اين مقاله مجال بررسى همه احتمالات و ديدگاه ها نيست، به بررسى دو احتمال از شيخ طوسى و دو احتمال از آخوند خراسانى و ديدگاه هاى علامه طباطبايى و استاد معرفت اكتفا مى شود.

1 ـ 2. احتمالات شيخ طوسى

شيخ طوسى، پس از نقل روايت «ما نزل من القرآن من آية الا و لها ظهر و بطن» از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم، در بيان معناى آن، چهار وجه، از ديگران نقل كرده و آنها را محتمل دانسته است كه در اينجا به