از نقد سند تا نقد متن

9. با مدّ نظر قرار دادن پديده تعارض بين احاديث، و نيز در كنار تعارض احتمالى حديث با قرآن كريم، مى توان متن حديث را به نحو گسترده اى مورد بررسى نقّادانه قرارداد، البته نه اين كه صرفاً به نقد سند پرداخته شود. اين همان نقطه ضعيف فراگير و چشمگير تفكّر اسلامى يعنى تقسيم بندى انواع سند حديث به صحيح و ضعيف و يا اضافه كردن نوع ديگرى به نام «حسن» همانند كار ترمذى است. ^۱ اين نتيجه به همراه غفلت از متن حديث مُنجر به سيل تحقيقات سندى درباره صفات راوى همچون وثاقت، عدالت، ضبط و غيره شده است؛ البتّه محور اين صفات بر عنصر عقل متّكى است، ^۲ بدون آن كه به قدرت عقل راوى، انديشه، افق فكرى و ذهنى و نيز سطح ادراك او توجّه خاصى مبذول كرده باشد. اين همان چيزى است كه علما و انديشمندان را از روايات دور مى سازد و در نهايت منجر به ظهور رواياتى بسيار نازل و يا سطح پايين در كُتُب حديثى مى شود. ^۳
در مورد سند و ناديده گرفتن متن، نيز گذشتگان راه هاىِ متفاوتى را پيموده اند و در اين زمينه تناقضاتى لمس مى شود:
الف. اختلاف كهن و ريشه دارى درباره نقل به لفظ و يا نقل به معناى حديث وجود دارد كه سابقه آن به عصر صحابه و تابعين برمى گردد كه عبداللّه بن عُمَر بن خطّاب و بعد از او شافعى در نقل به لفظ و سخت گيرى در اين مورد معروف بوده اند. ^۴
چگونه مى توان به نقل لفظى بعد از يك قرن از منع تدوين گردن نهاد؟ آيا پذيرش نظر دوم (نقل به معنا) منطقى تر به نظر نمى رسد؟ و آيا مى توانيم صرفاً به اين كه نقل هاى ايشان نقل به معنا بوده و البتّه اين معنا همان استنتاج و نتيجه گيرى از مضمون حديث بوده باشد قايل شويم يا نه؟ ^۵