رواياته و دوَّنه في مصنّفاته و هى الكتب التى تعرف بالأصول مدَّونة مستحفظة عند شيعة آل محمّد(ع) من قبل الغيبة... . ۱
اهمّيت ويژه كتاب شيخ صدوق، نقل آرا و نظريات عالم برجسته امامى عصر غيبت صغرا، ابوجعفر محمّد بن عبدالرحمان بن قبّه (م قبل از 319ق) است. ۲ دانسته هاى ما درباره اين عالم امامى، محدود به نكاتى است كه ابن نديم و نجاشى آورده اند. ديگر عالمان رجالى، چيز چندانى بر اين دانسته ها نيفزوده اند. ۳ ابن نديم، از ابن قبّه به عنوان متكلّم شيعه و فردى صاحب نظر (حذاقهم) ياد كرده و از دو كتاب ابن قبة به نام هاى الانصاف في الامامة و الامامة سخن گفته است. ۴ نجاشى، اطّلاعات بيشترى از او آورده و متذكّر شده كه ابن قبّه، نخست، از عالمان معتزلى بوده و سپس به تشيّع گرويده است. ابن بطّه قمى ۵ از ابن قبّه حديث شنيده و در فهرست سماعيات خود، به ابن قبّه اشاره كرده و يادآور شده كه كتاب الانصاف في الامامة، كتاب المستثبت (نقض كتاب ابو القاسم بلخى)، الردّ على الزيدية، الردّ على أبي على الجبائى والمسئلة المفردة في الإمامة را از وى شنيده است. نجاشى در ادامه به مجادله قلمى ميان ابن قبّه و ابوالقاسم بلخى (م 319ق) اشاره كرده است. ۶
1.كمال الدين و تمام النعمة، ج ۱، ص ۱۹. غير از اشاره شيخ صدوق به اصول، قديم ترين ارجاع موجود به اين تعداد گفته شيخ مفيد (م ۴۱۳ق) است كه نوشته: «اماميه از زمان على(ع) تا زمان امام حسن عسكرى(ع)، چهار صد كتاب كه «اصول» ناميده مى شود، تصنيف كرده است و اين معناى اصطلاح «اصل» است كه اماميه مى گويند». (ر. ك: معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ ق / ۱۹۶۱م، ص ۳ ؛ كتاب ايقاظ من الهجعة في إثبات الرجعة، الحرّ العاملى، تصحيح: هاشم الرسولى المحلاتى، قم، ۱۳۸۱ق، ص ۲۵.
2.در مورد وى ر. ك: مدخل «ابن قبّه» در دائرة المعارف بزرگ اسلامى ؛ مدخل «ابن قبّه» در انسيلكويد يا ايرانيكا، به قلم مارتين مكدرموت با ارجاع به مدخل «ابن قبّه» دائرة المعارف بزرگ اسلامى؛ مكتب در فرآيند تكامل، ص ۱۶۲ ـ ۱۶۹.
3.به عنوان مثال، علاّمه حلّى (م ۷۲۶ق) در ايضاح الاشتباه (ص ۳۲۶)، اطّلاعات خود را از نجاشى (ص ۳۷۵ ـ ۳۷۶) اخذ كرده است.
4.الفهرست، ابن النديم، ص ۲۲۵.
5.در مورد اين فقيه امامى، ر. ك: مدخل «ابن بطه» در دائرة المعارف بزرگ اسلامى.
6.رجال النجاشى، ص ۳۷۵ ـ ۳۷۶. علاّمه حلّى نيز به اين مطلب در ايضاح الاشتباه (ص ۳۲۶) اشاره كرده و آن را از رجال النجاشى نقل كرده است.
