است. اگر خواست او نبود، جهان هم نبود و....
10-7- وى پس از ذكر مطالب مفصّلى از اين قبيل، مى‏نويسد:
اين را انسان مى‏تواند با علم حضورى ببيند، در يك عالمى يافته بوده است، در آن عالمى كه بعضى از علما اسمش را «عالم ذرّ» يا «عالم ميثاق» گذاشته‏اند،... امّا كيفيتش چه بوده و عالمش چه بوده است، ما آشنايى با آن عالم نداريم.
ما تنها عالم طبيعت را مى‏شناسيم. نمى‏توانيم بفهميم كه آن عالم چگونه عالمى بوده و چطور مكالمه‏اى بوده و چه طور تحقّق پيدا كرده بوده است. وهمان است كه آن را جهات ابهام اين آيه دانسته‏اند و علّتش هم نقص فهم ما است كه با ماوراء طبيعت آشنا نيست. ^۱
10-8- از كلام استاد مصباح هويداست كه ايشان در معارف دينىِ برگرفته از آيات قرآنى و روايات اهل بيت عليهم السلام جانب احتياط را مراعات كرده و از انطباق مدلول و مفاد آيه شريفه و روايات معصومان عليهم السلام با نظريّات فلسفى و محصول افكار و انديشه‏هاى محدود انسانى مى‏پرهيزد و ابهام را به اصل و محتواى متون دينى نسبت نمى‏دهد، بلكه آن را ناشى از محدوديّت فهم انسان مى‏داند. از اين رو، مفاد آيه و روايات را به تمثيل و يا تخييل حمل نمى‏كند. امّا با توجه به مطالب ايشان در اين قسمت، روشن نيست كه آيا مراد ايشان از علم حضورى و شهودى نسبت به خدا، همان علم حضورىِ مطرح شده در مباحث فلسفى است يا امر ديگر؟ ايشان در اين بحث، از شهود قلبى - كه نحوه‏اى خاصّ از شهود و علم حضورى است - سخن مى‏گويد. بنابراين ممكن است منظور ايشان، شناخت حضورىِ معلول از علّت به اندازه وجود كمالات علّت در معلول نباشد.

11. استاد ناصر مكارم شيرازى (معاصر)

11-1- ايشان در تفسير آيه ذرّ، دو نظريه را در باب عالم ذرّ طرح كرده است. نظريه اول، همان قول مشهور است كه خداوند، فرزندان آينده حضرت آدم عليه السلام را تا