استمرار نقد حدیث در قالب علل الحدیث
استمرار یک رویکرد سخت‌گیرانه‌تر به رشد وارونه اسانید، هر چند به عنوان نشر اقلیت به قوت خود باقی ماند، در تعداد کمی از پژوهش‌های علل الحدیث و نیز چندین کتاب موضوعات [در خصوص شناسایی احادیث موضوعه] که پس از قرن پنجم هجری تألیف شده بود، خود را نشان داد.
یکی از مستقل‌ترین علمای نقاد حدیث پس از قرن پنجم هجری، ابو الحسین علی بن محمد بن القطان الفاسی (م 628 ق) بود که در شهر فاس [مراکش] به دنیا آمد و بیشتر دوران حیات حرفه‌ای خود را در خدمت المحد سلطان در مراکش گذراند. یک قرن پس از وفات القطان، تألیفاتش به دمشق رسید که در آن جا الذهبی آن‌ها را مورد تمجید قرار داد و گه‌گاه نوشته‌های او را در موضوع علل الحدیث، رد و ابطال می‌کرد.۱ معروف‌ترین اثر ابن القطان در حدیث، کتاب بیان الوهم و الإیهام الواقعین فی کتاب الأحکام است که نقدی است بر خطاهای حدیثی راه یافته به کتاب عبد الحق بن عبد الرحمن بن الخرّاج الإِشبیلی (م 582 ق) در باب قضا موسوم به الأحکام الوُسطی من حدیث النّبیّ صلی الله علیه و آله .
(چنان که در بالا گفته شد) ابن القطان صراحتاً از پذیرش قطعی زیادت تجویزی متن پشتیبانی می‌کرد. بنا بر این عجیب است که کتاب بیان الوهم او حاوی قسمتی است در باب آن دسته از گزارش‌ها[ی حدیثی] که نقادان متقدم به عنوان [گزارش‌های] نبوی پذیرفته بودند اما در واقع امر، موقوف بودند. او در این جا مواردی از اسانید را ذکر می‌کند که در جوامع حدیثی برجسته‌ای همچون سنن ابی داوود، به طور وارونه به پیامبر[ صلی الله علیه و آله ] بازگردانده شده‌اند. بر خلاف عالمان قرن پنجم و ششم هجری همچون دارقطنی و بیهقی، ابن القطان، دیگر نتوانست بر یک مجموعه بسط‌پذیر فردی از روایات اعتماد کند که از عصر او تا زمان اولین طبقات اسلام به عقب باز می‌گشت.۲ در عوض ابن القطان مجبور بود بر سنن‌ها، مسندها، معجم‌ها و کتابچه‌های
1.. ر.ک: سیر أعلام النبلاء، الذهبی، تحقیق: بَشّار عَوّاد معروف _ م_حیی قلال السِّرحان، بیروت: مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۱ ق، ۲۵ جلد، ج۲۲، ص۳۰۷؛ میزان الاعتدال، ج۱، ص۵۵۶ (شرح حال «حفص بن بغیل»). برای آگاهی از ردّیه ذهبی بر ابن القطان، ر.ک: الذهبی و منقجُه فی کتاب تاریخ الإسلام، بَشّار عَوّاد معروف، قاهره: عیسی البابی الحلبی، ۱۹۷۶م، ص۱۷۳ _ ۱۷۵. مقایسه کنید با: الرَّفع و التکمیل فی الج_رح و التعدیل، اللکنهوی، تحقیق: عبد الفتاح أبو غ_ذّة، بیروت: مکتبة المطبوعات الإسلامیة، ۱۴۲۵ ق، چاپ هشتم، ص۲۵۶ _ ۲۵۹.
2.. البته علمای حدیث تا به امروز زنجیره‌ای از نقل را که به زمان پیامبر[ صلی الله علیه و آله ] باز می‌گردد، حفظ می‌کنند. کوتاه‌ترین اِسناد امروزه تنها حاوی بیست واسطه تا به پیامبر [ صلی الله علیه و آله ] است. مع الوصف تا قرن هفتم هجری، این اِسنادهای موجود برای ارزش دیندارانه پرورش می‌یافتند و تشکیل‌دهنده مواد و مفاد اصلی حدیث نبودند که توسط علما بررسی می‌شد. این امر از جوامع حدیثی‌ای ناشی شد که در قرون پیشین تألیف می‌شد.
