تبیین مبانی روانشناختی «الهیات مقاومت»

حجت الاسلام و المسلمین دکتر عباس پسندیده، رئیس پژوهشکده اخلاق و روانشناسی اسلامی در هشتمین نشست علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث در هفته پژوهش ۱۴۰۲ با عنوان الهیات مقاومت؛ مبانی کلامی و روانشناختی، در بیان مبانی روانشناختی مقاومت گفت: در دانش روانشناسی، واژه مقاومت بار معنایی منفی دارد و معمولا در جایی استعمال می ­شود که فردی بی­ دلیل در مقابل تغییر و تحول و تطور، مقاومت و ایستادگی کند، اما باید آشکار کنیم که منظور ما از مقاومت در اینجا، این معنا نیست، بلکه معادل همان معنایی است که در روان شناسی با اصطلاح «ثبات قدم و پایداری» یاد می­ شود و بار معنایی مثبت دارد. به تعبیر دیگر اگر بخواهیم مقاومت به ­معنای روانشناختی (با بار معنایی منفی) را تبیین کنیم، باید به مقاومت نابخردانه جوامع غربی و اسرائیل در مقابل تغییر و تحول و تکامل فلسطینی­ ها اشاره کنیم و از فعل مردم غزه با عنوان پایداری و ثبات قدم در راه رسیدن به اهداف و آزادی سخن بگوییم.

ایشان در ادامه افزود: مقاومت، در برابر سختی معنا دارد؛ یعنی ثبات قدم در جایی که استقامت سختی وجود دارد، معنا پیدا می­ کند. سپس به مفهوم اصطلاح پایداری یا مقاومت مثبت از منظر برخی از روانشناسان اشاره کردند.

وی با اشاره به مفهوم اصطلاح پایداری یا مقاومت مثبت از منظر برخی از روانشناسان گفت: برای مثال لوپز در کتاب دائرة المعارف روانشاسی مثبت، پایداری را «استمرار یا تکرار چندین باره تلاش که به طور ارادی در راستای رسیدن به یک هدف علیرغم وجود وسوسه بر ترک» تعریف می­ کند و چنان­که معلوم است از منظر او در پایداری و مقاومت، مولفه ­های مهمی چون استمرار و تکرار باید باشد، ارادی و اختیاری باید باشد، هدفی باید وجود داشته باشد و وسوسه بر ترک باید وجود داشته باشد. یا سلیگمن و پترسون در سال ۲۰۰۴م، ثبات قدم را «تداوم داوطلبانه یک عمل معطوف به هدف علیرغم وجود موانع، مشکلات یا دلسردی­ ها» معرفی می­ کنند؛ یعنی کسی آنان را مجبور نکرده باشد که در مقاومت غزه اینرا آشکارا می­ بینیم که خودشان این مسیر را انتخاب کرده­ اند. یا داکوورث و همکارانش صفت ثبات قدم را تحت عنوان یک صفت غیرشناختیِ مولِّد موفقیت معرفی می­ کنند که با شور و حرارت فرد برای پیگیری اهداف بلندمدت همراه است؛ بنابراین ثبات قدم از نظرگاه آنان «کارکردن مصرّانه در مواجهه با چالش­ ها و موانع تلاش و رغبت چندین ساله در برابر شکست ­ها در مسیر پیشرفت» است و علیرغم آن­که در این مسیر شکست­ ها وجود دارد، اما پایداری و مرتب ­پیش­رفتن هیچگاه تعطیل نمی­ شود و همیشه با شور و اشتیاق و اختیار است.

رئیس پژوهشکده اخلاق و روانشناسی اسلامی در ادامه بحث الاهیات مقاومت و پایداری از منظر رواشناسی، به چگونگی توضیح و تبیین قرآن کریم به جنبه­ های این پایداری اشاره و اظهار داشت: مثلا اینکه می گوییم ایمان در تحقق و استمرار مقاومت اثرگذار است، برای دانش کلام خوب است؛ اما در روانشناسی این سوال پیش می­ آید که کدام ایمان و چه جور ایمانی چنین اثری دارد؟ اینجا پاسخ کلی ایمان مستحکم منظور نیست و باید جزیی ­تر بحث کنیم.

وی افزود: دو آیه در قرآن داریم که مومنین را خطاب قرار داده است که دچار وهن و سستی نشوید. به نظرم اینها مبانی برای تئوری وهن و اقتدار است. در جنگ احد بعد از اینکه مسلمانان شکست خوردند و به مدینه برگشتند، چند روز بعد، پیامبر دستور دادند مسلمانی که در جنگ شرکت کرده بودند و حتی مجروح شده بودند باید بیایند برای جنگ مجدد و نیروی تازه نفس هم نیازی نیست، آیه می­فرماید: (وَلا تَهِنُوا فِي ابْتِغَاءِ الْقَوْمِ، إِنْ تَكُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمُونَ، وَتَرْجُونَ مِنَ اللهِ مَا لايَرْجُونَ، وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا) در این آیه الاهیات مقاومت و عدم وهن در سه محور بیان شده است: یکم)إِنْ تَكُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمُونَ؛ اگر شما در این آسیب دیدید، آنان نیز آسیب دیده ­اند. این به لحاظ روانشناختی یک موازنه ایجاد می کند. دوم)وَتَرْجُونَ مِنَ اللهِ مَا لايَرْجُونَ؛ شما امیدهایی دارید از جانب خدا که آنها ندارند. یعنی به شما چیزهایی می­ رسد که به آنان می ­رسد. این یک موازنه برتر است که یک تکنیک روانشناختی دیگر است. سوم) وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا؛ خداوند علیم و حکیم است. ایمان به علیم و حکیم بودن ثمره ایمان است و صبر و مقاومت را ازدیاد می­ بخشد و قدرت ایجاد می ­کند.

ایشان در ادامه اظهار داشت: همچنین در آیه دیگر می­ فرماید: (فَلا تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ، وَاللَّهُ مَعَكُمْ وَلَنْ يَتِرَكُمْ أَعْمَالَكُمْ). تکنیک ­های روانشناختی مقاومت در این آیه بیان شده است. تکنیک اول) باور به برتری؛ وهن ریشه در احساس ضعف در برابر دشمن است و لذا در این آیه خداوند به برتری توجه می­ دهد و همچنین از برتری تکنولوژی و ادوات و امکانات به برتری بالاتر توجه می­ دهد و آن برتری ایمانی است که روحیه ساز است. تکنیک دوم)وَاللَّهُ مَعَكُمْ؛ منظور معیت نصرت است که خدا با شماست. این مخصوص مومنین است و با معیت عمومی که (و هو معکم اینما کنتم) فرق دارد همراهی و معیت نصرت خداست که پیروزی و صبر را به دنبال دارد. تکنیک سوم) وَلَنْ يَتِرَكُمْ أَعْمَالَكُمْ، خداوند عمل­ های شما را بی­ارزش نمی­ کند و حواسش هست، ضریب می دهد. این گونه نیست که همه اقدامات علیه شماست و اقدامات شما هیچ فایده نداره و دیده نمیشه! باور به این مولفه­ هاست که می ­بینیم در مقاومت غزه چنان اتفاقات حیرت ­انگیز اتفاق می­افتد.

حجت الاسلام دکتر پسندیده افزود: و در آیه بعدی می ­فرماید: (إِنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ، وَإِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا يُؤْتِكُمْ أُجُورَكُمْ وَلَا يَسْأَلْكُمْ أَمْوَالَكُمْ). به معنای واقعی زندگی دنیوی اشاره می­ کند که عبارت است از لهو و لعب، و این زندگی دنیوی را بی ارزش می­ کند و لذا شکست در آن چیز مهمی نخواهد بود. البته مشروط به این که شما ایمان بیاورید و تقوا پیشه کنید، اگر چنین شد، خداوند اجر شما را می ­دهد.

وی اظهار داشت: آیه دیگر در سوره مبارکه آل عمران، آیه ۱۳۹ و ۱۴۰ آمده است: (وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ. إِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ، وَتِلْكَ الْأَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدَاءَ، وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ). تفسیر علامه طباطبایی در جلد۴، ص۳۹ به بعد را ببینید. انتم الاعلون و برتری مسلمانان را تبیین می­ کنند. به ان یمسسکم قرحٌ فقد مس القومَ قرحٌ مثلُه اشاره کرده که توجه به خسارت طرف مقابل داشته باشیم و این نقش در کاهش وهن دارد. و در ادامه آیه نکته بسیار مهمی اشاره شده است: (وَتِلْكَ الْأَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ)؛ سنت تداول خیلی شگفت­انگیز است؛ یعنی بنا نیست که در این دنیا همیشه حق سوار بر کار باشد و بنای خدا بر این نیست و این یک تکنیک دیگر است. در روانشناسی به آن «تنظیم انتظارات» گفته می­ شود و قصه را تغییر می­ دهد (مناسب است به کتاب روش­ های توان ­افزایی در سختی ­های آقای عطاءالله مراجعه شود که تنظیم انتظارات را بررسی کرده است). می گوید اگر شکست هم بخوریم، مهم نیست چون بنا نبوده که همیشه پیروز شویم. باید وظیفه خودمان رو انجام دهیم. و در آخر فرموده است:وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدَاءَ؛ فلسفه همه این رخدادها آن است که خداوند شماها را به چالش می­ کشد تا ایمان واقعی در آنها رشد کند. به تعبیر دیگر حوادث فقط برای اخبار ایمان و نتیجه آن نیست، بلکه برای انشا و ایجاد آن هم هست. این یعنی معناداری بلاها که آن را از یک رنج بی حاصل خارج می کند و بدین وسیله وهن را درمان می کند.

ایشان در پایان گفت: و آیه بعدی آیه ۱۴۶ تا آیه ۱۵۰ سوره مبارکه آل عمران است که می­ فرماید: (وَ كَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ، فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا، وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ)؛ در اینجا اولاً یک تجربه بشری را نقل می­ کند؛ چیزی که اتفاق افتاده است؛ یعنی اگر تجربی هم بخواهیم بررسی کنیم، این آیه گزارش می دهد که گروهی بوده اند که دچار وهن و سستی نشدند و آنها رِبّیون (آدم­ های ربانی) بودند. رِبّی یعنی کسی که خدا را رب خود می­ دانند. رب نه به معنای پروردگار، بلکه به معنای ارباب و همه­ کاره عالم. این تاثیرگذار خواهد بود که وهن حاصل نشود. این خود یک روش است! ربّی بودن باعث می شود انسان ها دچار وهن نشوند.

لازم به ذکر است هشتمین نشست از سلسله نشست های علمی پژوهشگاه با عنوان "الهیات مقاومت؛ مبانی کلامی و روانشناختی"با حضور و سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین دکتر رضا برنجکار، رئیس پژوهشگاه قرآن و حدیث و حجت الاسلام و المسلمین دکتر عباس پسندیده، رئیس پژوهشکده اخلاق و روان شناسی اسلامی، با دبیری حجت الاسلام دکتر علی امیرخانی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث، همزمان با هفته پژوهش ۱۴۰۲ در راستای چهارمین همایش علوم انسانی – اسلامی، پژوهش و فناوری با مشارکت و همکاری مجمع پژوهشگاه های علوم انسانی - اسلامی و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در روز چهارشنبه ۲۲ آذر ماه ۱۴۰۲ از ساعت ۱۲:۳۰ تا ۱۴ به صورت حضوری و وبیناری در سالن جلسات پژوهشگاه قرآن و حدیث برگزار شد.