حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی‌نیا : برای حدیث جایگاه رفیعی در بین منابع استنباط اخلاقی قائل هستیم هرچند عقل و قرآن هم جایگاه خودشان دارند لذا اگر بگوییم به حدیث نیاز نداریم حرفی گزاف و غیر قابل پذیرش است.
نشست علمی «نقش و جایگاه حدیث در دانش اخلاق» از سلسله نشست‌های علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث با مشارکت معاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و مجمع پژوهشگاه‌های علوم انسانی – اسلامی، روز دوشنبه ۲۲ آذرماه برگزار شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی‌نیا، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث در این نشست به سخنرانی پرداخت که گزیده سخنان وی در ادامه می‌آید:
بنده تلاش می‌کنم در این سخنرانی به سؤالاتی جواب دهم. سؤال اول اینکه آیا حدیث در اخلاق معتبر است یا خیر؟ دوم اینکه حدیث در بین منابع استنباط اخلاقی از چه جایگاهی برخوردار است؟ سوم اینکه کارکرد حدیث در دانش اخلاق چیست؟
درباره سؤال اول باید گفت بخش مهمی از متون وحیانی ما به موضوعات اخلاقی پرداخته است. اگر قرآن را نگاه کنیم برخی از صاحبنظران معتقدند تا یک سوم یا یک چهارم آن به اخلاق و موضوعات اخلاقی مربوط است. حدود ششصد آیه قرآن با عنوان آیات الاحکام شناخته می‌شوند و بخشی از آیات قرآن نیز مربوط به اخلاق و سبک زندگی است. البته حجم آیات اخلاقی قرآن بسیار بیشتر از آیات الاحکام است.
فقها به کدام احادیث حساسیتی ندارند؟
با عنایت به اینکه درصد بسیار زیادی از متون وحیانی ما به موضوعات اخلاقی مربوط است بنابراین اگر بخواهیم بگوییم متون حدیثی ما در اخلاق معتبر نیست حرفی گزاف است چراکه باید بخش اعظمی از متون را کنار بگذاریم. اما اینکه چرا معتبر است سؤال مهمی است که باید به آن پاسخ دهیم چون بین روایات اخلاقی ما و روایاتی که فقها در استنباط فقهی از آن استفاده کرده‌اند تفاوت زیادی وجود دارد و فقها هر حدیثی را معتبر نمی‌دانند در حالی که بین روایات اخلاقی عمدتاً می‌بینیم بخش اعظم آن روایات از سند متقن و قابل قبول از منظر فقها برخوردار نیست پس در چنین موقعیتی باید چه کار کنیم؟
یکی از ادله توجیهی که روایات اخلاقی را معتبر می‌کند اصل تسامح در ادله سنن است. این اصلی اصولی است که فقها به آن عمل کرده‌اند و اولین بار این اصطلاح توسط شهید اول به کار رفته است. بر اساس این اصل، در احکام مستحب، احادیثی که سند متقنی ندارند یا سند آنها ضعیف است در آنها تسامح می‌‌شود و فقها به آن احادیث که از آن استفاده حکم استحبابی می‌کنند حساسیت نشان نمی‌دهند لذا احادیث بسیار فراوانی که ناظر به احکام و آموزه‌های اخلاقی است حجت و قابل استفاده و معتبر هستند. دلیل دیگری که میتوان مطرح کرد این است که از دیرباز اهتمامی در جهت دقت و حفظ اسناد حدیث اخلاقی وجود نداشته است.
اصراری بر ذکر سند نیست
مرحوم شعرانی در کتاب «تحف العقول» می‌‌گوید در احادیثِ اخلاقی اصراری بر ذکر سند وجود ندارد و این دال بر این است که علمای پیشین ما اصراری بر حفظ سند نداشته‌اند و این امر دلیلی بر نداشتن سند یا جعلی بودن روایت نیست بلکه آنها نیازی به اینکار ندیده‌اند و در نتیجه میتوانیم محتوا را با استفاده از عقل تأیید کنیم لذا احادیث اخلاقی معتبر هستند چون مضمون احادیث اخلاقی قابل تأیید با عقل است.
در جواب سؤال دوم یعنی جایگاه حدیث در بین منابع استنباط اخلاقی باید گفت در فقه، منابعی همانند کتاب، سنت، اجماع و عقل مطرح است اما در حوزه اخلاق معمولاً صاحبنظران مسلمان، کتاب، سنت و عقل را جزء منابع استنباط احکام اخلاقی میدانند هر چند غیر مسلمانان فقط عقل را منبع میدانند. نکته مهمی که باید اشاره کنم این است که اگر می‌گوییم عقل مُدرِک است به این معنا نیست که حکم اخلاقی را حتما از عقل استنباط میکنیم بلکه حکم اخلاقی گاهی ممکن است استنباط و گاهی ممکن است تایید شود لذا اگر نتوانیم احکام اخلاقی را عقلا درک کنیم لااقل میتوانیم با استعانت از متون روایات به دست بیاوریم. بنابراین برای حدیث جایگاه رفیعی در بین منابع استنباط اخلاقی قائل هستیم هرچند عقل و قرآن هم جایگاه خودشان را دارند لذا اگر بگوییم به حدیث نیاز نداریم حرفی گزاف و غیر قابل پذیرش است.
کارکردهای حدیث در اخلاق
در جواب سؤال سوم یعنی کارکرد حدیث در اخلاق باید گفت یکی از کارکردهای احادیث اخلاقی، یاری‌رسانی به عقل در استنباط حکم اخلاقی است یعنی عقل انسان گاهی اوقات نیازمند معین است تا حکم اخلاقی را استخراج یا استنباط کند. پیشنهاد بنده به دانشجویان این است که استدلال‌های وحیانی در کشف یا تبیین احکام اخلاقی می‌تواند یک موضوع برای پژوهش باشد چراکه یکی از کارکردهای احادیث، کمک به عقل در جهت استدلال و کارکرد دیگر کمک به عقل در جهت میان‌بر زدن است. برای مثال در زمینه دروغ، می‌گوییم حکم مسلم اخلاقی است که دروغ قبیح است اما متون روایی ما، عقل را در پیدا کردن استثنائات کمک کرده و دروغ مصلحتی را مجاز می‌داند و حتی مشخص می‌کند که کجا میتوان دروغ مصلحتی گفت؛ مثلا برای نجات جان یک مؤمن میتوان دروغ گفت. ما چهارچوب جواز را در اینجا به راحتی از عقل نگرفتیم اما از شرع توانستیم بگیریم. کارکردهای دیگر حدیث در اخلاق شامل شناسایی موضوعات اخلاقی، تبیین موضوعات اخلاقی و تشویق به انجام عمل اخلاقی و نوعی تضمین برای انجام فعل اخلاقی هستند.
پیشرفت‌های علم اخلاق
همچنینحجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدباقر میرصانع، به عنوان دبیر، در ابتدای این نشست گفت: خوشبختانه در قرنی زیست میکنیم که به برکت تأسیس حوزه علمیه قم و شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی ایران، تحولات مبارکی در مکتب اخلاقی نقلی رخ داده و در حال رخ دادن است و بی‌شک مجموعه دارالحدیث از سردمداران این مکتب اخلاقی است.
وی ادامه داد: اخلاق نقلی که تا پیش از دوره معاصر مربوط به جمع‌آوری آیات اخلاقی بود اما در صد ساله اخیر عموم تألیفاتی که در این مکتب رخ داده را میتوان در شاخه‌هایی تقسیم کرد، همانند دایره‌المعارف اخلاق نقلی، اخلاق هنجاری نقل محور، اخلاق کاربردی نقلی، اخلاق‌های نقل محور که تالیف شده است.
