بیست‌وهفتمین روز از ماه مبارک رمضان، مصادف با سالروز درگذشت علامه محمدباقر مجلسی، صاحب «بحارالانوار» است. به همین مناسبت طی یادداشتی کتاب «السماء و العالم» مجلسی مورد توجه قرار گرفته است.
در مطالعات حدیثی معاصر «رابطه حدیث و علوم روز» به دلیل افزایش رویکرد کابردی کردن مطالعات اسلامی در حوزه علوم انسانی در میان پژوهشگران اهمیت بیشتری یافته است. از این‌رو ضرورت دارد پژوهش‌های جدیدتر و بنیادی‌تر در مورد مجلد چهاردهم بحارالانوار، کتاب «السماء و العالم» صورت بگیرد؛ زیرا در موضوع شناخت خلقت، انسان و جهان براساس احادیث اسلامی، این مجلد بحار از جامع‌ترین منابع است.
ابتکاراتعلامه مجلسیو مزایایبحارالانواراز جهاتی همچون جامعیت و دائرة‌المعارفی بودن آن، شرح‌های عالمانه علامه مجلسی ذیل احادیث و مطالب، حفظ میراث مکتوب شیعه، ترتیب و تنظیم احادیث و ایجاد پیوند بین ابواب گوناگون در جهت توسعه و بهره‌برداری از آموزه‌های اسلامی، ارائه اطلاعات مفیدی در مورد منابع گوناگون دینی و غیردینی، توجه دقیق به اختلاف نسخه‌ها و تصحیف و تحریف‌ها، تألیف نخستین تفسیر جامع موضوعی قرآن کریم در بحارالانوار و ارائه یک نمونه از کار گسترده گروهی مورد توجه دانشوران و پژوهشگران اسلامی واقع شده است، ولی این مورد خاصّ تاکنون کمتر مورد توجه واقع شده است.
علامه مجلسی در مقدمه پربار خویش بر بحارالانوار، بزرگترین دائره‌المعارف حدیثی شیعه، به نوآوری خود در تألیف کتاب‌های عدل و معاد، تاریخ پیامبران و امامان علیهم السلام و نیز کتاب «السماء و العالم» اشاره می‌کند؛ به این معنا که محدثان پیشین، کتاب حدیثی مستقل در مورد این سه موضوع تألیف نکرده‌اند. کتاب «السماء و العالم» ،مجلد ۱۴ بحارالانوار از میان ۲۵ مجلد بحار است و مجلسی خود در پایان این مجلد اشاره دارد که تألیف آن در اواسط جمادی‌الثانی ۱۱۰۴ ق (یعنی حدود ۶ سال قبل از وفات مجلسی) در حالی که وی با اشتغالات فکری اجتماعی بسیاری همراه بوده است، پایان پذیرفته است. این مجلد براساس تاریخ‌های موجود در پایان مجلدات، آخرین مجلدی است که تألیف آن پایان یافته است (البته برای ۱۴ مجلد تاریخ اتمام ثبت شده است).
براساس آنچه بنده در حین تألیف کتاب «رویکردهای علامه مجلسی در اعتبارسنجی روایات بحار الانوار» بدان دست یافتم، کتاب «السماء و العالم» بحار از جهت کمیت دارای ۲۰۶ باب و با احتساب ارجاعات، ۵۶۴۸ حدیث از ۱۴۷ منبع حدیثی است. این محاسبه، با توجه به ارقام موجود در چاپ جدید بحار الانوار صورت گرفته است. ذیل برخی ارقام از برخی منابع، مجموعه‌ای از احادیث، ذیل یک رقم آمده است و بنابراین احادیث این مجلد بیش از این رقم است. علاوه بر منابع حدیثی، از منابع متعدد ادبی، تفسیری، کلامی، طبی و ... نیز در شرح احادیث و ارائه مطالب دیگر، استفاده شده است.
از جهت محتوا، موضوع کلی این مجلد به طور کلی، طبیعیات و مخلوقات خدا است و شامل موضوعاتی در مباحثی همچون آفرینش جهان، عوالم وجود، آسمان‌ها و کهکشان‌ها، زمان‌ها و سعد و نحس آنها، ماه‌ها و سال‌ها و فصل‌ها، فرشتگان، عناصر و کائنات فضا و زمین و اقالیم، روح و بدن آدمی، طب و درمان بیماری‌ها و خواص داروها، تأثیر جادو و چشم و حقیقت آنها، احوال جن و ابلیس، انواع حیوانات و صید و احکام آنها، طعام‌ها و خوراک‌ها و گیاهان و احکام و آداب خوردن آنها است.
روش تألیف این مجلد نیز به طور کلی مانند مجلدات پیشین است و پس از آوردن آیات قرآن در موضوع مورد بحث، در ابتدا روایات آن موضوع براساس اولویت منابع اصیل‌تر و معتبرتر تنظیم شده است. همچنین مجلسی به مبانی خویش در اعتبارسنجی روایات - اعتماد به منابع اصیل و توجه به قرائن کتاب‌شناسانه و تقدم ارزیابی متن بر سند- در این مجلد نیز پای‌بند است. علامه مجلسی با تألیف ابتکاری این مجلد در پی آن است تا نشان دهد، بخشی از آموزه‌های پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام مربوط به این موضوعات است که توجه به آنها درس توحید هم هست؛ زیرا تذکری است به خالق انسان و آفریننده طبیعیات.
وی در مورد برخی از موضوعات این مجلد مثل عوالم وجود و واقعیت خلقت، معتقد است که عقول ناقص بشری یارای رسیدن به کنه آن را ندارد؛ لذا سخنان فلاسفه و صاحب‌نظران را در این موارد بیشتر حدس و گمان و غیرمعتبر می‌داند و در مورد برخی موارد مثل علوم پزشکی نیز علامه بر آن است که آموزه‌های پیشوایان معصوم به شکوفایی این علوم یاری رسانده و گاهی به تطبیق علم بشری بر متون دینی اشاره می‌کند؛ مثلاً پس از بیان خلاصه‌ای از کلام ابوعلی سینا می‌نویسد: «... آن را آوردم تا بدانی که آنچه از سرچشمه وحی و الهام صادر شده است، با حاصل پژوهش کسانی که در طب نزد مردم ماهر هستند، سازگار است».(بحارالانوار،جلد۶۳، ص۲۱۲)
با این حال می‌توان به سه نکته دیگر در مورد روش تألیف این مجلد اشاره کرد:
وی برای تبیین و شرح احادیث در بسیاری از موارد برآن است مطالب دانشوران این رشته‌های علمی به فهم دقیق‌تر احادیث کمک می‌کند؛ لذا از آثار دانشمندان بسیاری همچون حکیم بلیناس یونانی، ابوریحان بیرونی، ابوعلی سینا و ابن بیطار بهره جسته است.
مراجعه به منابع حدیثی اهل تسنن در تألیف این مجلد چشمگیرتر است، به ویژه از کتاب «الدر المنثور» سیوطی ۴۴۶ حدیث در این مجلد نقل شده است و پس از کتاب‌های «المحاسن» و «الکافی»، بیشترین ارجاع را میان منابع حدیثی دارد. به نظر می‌رسد این تفاوت به دو دلیل است: اول کم اهمیت‌تر بودن بررسی سندی در احادیث مرتبط با علوم طبیعی. دوم استفاده از حداکثر ظرفیت برای تنظیم و تألیف مجموعه جدید «السماء و العالم» به عنوان پژوهشی اسلامی و با نگاهی فراتر از مذهب به موضوع.
گاهی احادیث، به دلیل استوار بودن بر منطق و استدلال، از جهت علمی و کاربردی مفید هستند؛ لذا علامه مجلسی برخی از مطالب بحارالانوار را به خصوص در کتاب «السماء و العالم» بدین منظور آورده است، تا بیشتر به عنوان یک مطلب علمی مورد بحث قرار گیرد گرچه از جهت سند یا وجه دیگر ضعیف باشد.
اگرچه تفصیل این مطالب پیرامون کتاب «السماء و العالم» در کتاب «رویکردهای علامه مجلسی در اعتبارسنجی روایات بحارالانوار» آمده است، اما آن هم بسیار کم است و به پژوهش‌های گسترده دقیق در این موضوع نیاز است. امیدوارم به توفیق الهی آموزه‌های معصومان علیهم السلام در جهت شکوفایی عقول و علوم بشری در جهان معاصر بیشتر مورد توجه واقع شود و به کتاب «السماء و العالم» به عنوان یکی از فعالیت‌های علمی علامه مجلسی بیشتر پرداخته شود.
ابوطالب مختاری،
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد پردیس
مؤلف کتاب «رویکردهای علامه مجلسی در اعتبار سنجی روایات بحار الانوار»
