پویایی فرهنگ و معارف متعالی اسلام، مرهون تلاش طاقت فرسا و دلسوزی عالمان فرهیخته و دانشمندان ژرف اندیشی بوده است که در مسیر تحقق آرمانهای والای انبیا و اولیا(علیهم السلام) همت بالا گمارده و موجبات شکوفایی و توسعۀ هرچه بیشتر علم و دین را در عرصه‌های گوناگون فراهم آورده‌اند.
در این میان تلاش‌های مستمر و همت بی شائبه محدثان و راویان حدیث در ثبت، ضبط و نشر احادیث اهل بیت عصمت(ع) موجب شد تا اقیانوس گهربار کلام معصومان که میراث ماندگار ثقل اصغر و مفسر ثقل اکبر و گنجینه‌اى بى‌پایان از معارف الهى است، را پدید آورد که از میان آنها می توان به «اصول اربعماه» اشاره نمود.
این تلاش‌ها در زمان غیبت صغری رو به فزونی نمود تا این که مجموعه های عظیم و گران‌قدری چون «کتب اربعه» تالیف گشت و پس از آن شروح بسیاری بر آنها نوشته شد و در ادامه آن در قرن ۱۱ هجری کتاب گران‌سنگ «تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه» توسط مولف بزرگوار شیخ حر عاملی نگارش یافت.
اهمیت این کتاب نزد فقهای عظام شیعه و کثرت مراجعه به آن، ما را بر آن داشت تا با استفاده از فن‌آوری‌های روز، با پژوهشی جامع بر این کتاب و ارائه نرم افزار «فرهنگ موضوعی وسائل الشیعه» دسترسی محققان و پژوهشگران را به این کتاب، آسان و سریع نماییم
اهمیت کتاب وسائل الشیعه
این کتاب در جریان تدوین حدیث و در راستای تلاش های عالمان و محدثان از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ بطوری که پس از ۲۰ سال تلاش مستمر و کوشش پیاپی مرحوم شیخ حر عاملی در گردآوری احادیث و تنظیم آن، بزودی آوازه اش در محافل علمی و حوزه های دینی پیچید و همگان آن را به مطالعه گرفته و پسندیدند. اکنون پس از قرن‌ها شاهد آنیم که حوزه های علوم اسلامی، محققان، فقیهان و طالبان علم آن را در پیش روی دارند، و در مراحل عالی اجتهادی و تدوین کتب حوزوی(در مراحل عالی اجتهاد) از آن استفاده می‌کنند.
از ویژگی ها و امتیازات این کتاب بر سایر کتب حدیثی موجود می توان به موارد زیر اشاره نمود:
۱. رده بندی کتاب بر اساس کتاب‌ها و ابواب فقهی معهود و برگرفته از کتاب شرایع الاسلام و آسان سازی جستجوی جستجوگران و سهولت دسترسی به مقصود.
۲. گردآوری تمام احادیث مرتبط با یک موضوع در یک مجموعه، حتی اگر روایتی در ابواب دیگر بگونه ای با روایت معهود در ارتباط بوده، با عباراتی چون «تقدم ما یدل علیه»؛ «یأتی ما یدل علیه» به آن اشاره داشته است.
۳. تجمیع اسانید: بدین سان که اگر متنی را در یک مصدر و یا مصادر متعدد به دو سند همگون با اندکی اختلاف یافته، اسناد را تلفیق کرده و از تکرار آن اجتناب ورزیده است.
۴. در روایاتی که تا حدودی همگون بوده اند، پس از آگاهی به موارد اختلاف از تکرار آنها خودداری شده است.
۵. چون مؤلف دست کم سه بار کتاب را نگاشته است؛ لذا در آخرین مرحله، گاهی توضیحات سودمندی را در رفع ابهام از سند یا متن حدیث ذکر نموده و بدین سان شرحی اجمالی برای برخی از روایات ارائه داده است.
انگیزه شیخ حر در تالیف وسائل الشیعه
مرحوم شیخ در مقدمه کتاب وسائل الشیعه به نقد و بررسی کتب موجود پرداخته و در پایان انگیزه خود را ازتدوین این کتاب، این‌گونه بیان می کند:
«... کسی که کتب حدیث را مطالعه نموده و احادیث آن را بررسی کند و به سخن مؤلفان توجه کند؛ چنین احساس می کند که گاه این کتب تطویل زیاده دارد و گاهی مؤلفین برای یک حدیث تاویلات دور درازی ارائه داده اند که دستیابی به مطالب آن را دشوار می سازد. گاه کتابی که مدعی احادیث فقهی است از احکام فقهی چیزی بیان نفرموده و از بیان بسیاری از مسائل شرعی غافل شده است.»
مرحوم شیخ پس از این انتقاد می فرماید: «شوق تهذیب علم و آسان سازی کار تصمیم نهایی را بر می-انگیخت تا سرانجام بارها استخاره کردم و فرمان الهی را بر انجام آن یافتم». سپس با اشاره به نحوه و کلیات روش خود در تالیف، خط مشی تدوین این کتاب را چنین ترسیم می کند:
«احادیث غیر فقهی و یا روایات و اخبار طولانی و ادعیه و مجموعه خطبه ها و زیارات منقوله از ائمه را ترک نموده و احادیث و روایات فقهی را فقط از کتابهای مشهوری که شیعه جز به آنها عمل ننموده و تنها به آنها مراجعه می کند، نقل کردم از طولانی شدن احادیث اجتناب نموده و در این زمینه به شیخ طوسی و صدوق اقتدا نمودم ضمن آنکه اسناد احادیث را در آخر کتاب آوردم.»
ضرورت تولید این نرم‌افزار
ویژگى‌ها و قابلیت های خاص این کتاب موجب شد تا بخش حدیث مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامى جهت اطلاع‌رسانى بهتر از محتوای کتاب، با تحلیل متن آن، موجبات تسهیل در دستیابی آسان دانش‌پژوهان به کلام اهل بیت و اسباب لازم برای دقت بیشتر اندیشوران صاحب نام در امر تحقیق و فهم بهتر احادیث ناب اهل بیت عصمت و طهارت را فراهم سازد. بر همین اساس تصمیم به تهیه نرم افزار موضوعی وسائل الشیعه گرفت.
شمه ای از شرح حال مؤلف
محمد بن الحسن مشهور به «حر عاملی مَشغَری» که با ۳۶ واسطه، نسبش به شهید و آزاد مرد حادثه کربلا، حر بن یزید ریاحی می رسد. وی درروستای مَشغَر یکی از بخش های منطقه جبل عامل در شب جمعه مصادف با نهم رجب المرجب سال ۱۰۳۳ متولد شد و پس از تحصیل مقدمات علوم دین در محضر پدر، عمو، برادران عالم و مادر دانشمند خود و فراگیری معارف اسلامی از اساتید و برجستگان عملی آن روز، چون علامه محمد باقر مجلسی و علامه ملا محسن فیض کاشانی و علامه سید حسن حسینی عاملی، به مقامات عالی علمی نائل شد.
وی پس از عمری مجاهدت و تلاش خستگی ناپذیر در راه احیای احادیث و معارف فقهی بلند شیعه، سرانجام در ۲۱ رمضان المبارک ۱۱۰۴ ق در مشهد مقدس، به جوار رحمت حق شتافت و در یکی از حجره‌های اطراف صحن مطهر امام رضا علیه السلام و در نزدیک مدرسه میرزا جعفر به خاک سپرده شد.
مشرب اندیشه‌ای شیخ
از مطالعه کتاب های تاریخی زمان حیات وی بدست می آید که روش اخباری گری در بلاد اسلامی در این دوران، توسعه یافته بود و شیخ حر عاملی نیز در فقه، پیرو این مسلک بوده است و لکن بر خلاف علمای هم فکر خود چون شیخ یوسف بحرانی(ره) و ملا محسن فیض کاشانی(ره)، صاحب افکاری مخصوص به خود بوده و اعتدال را در این مسلک پیشه خود ساخته بود.
گر چه او هیچ گاه دست از اعتقاد خود بر نداشت؛ ولی هرگز در صدد نزاع شدید یا انتقاد تند و گزنده علیه اصولیان نبوده است و از این رو عموم دانشمندان شیعه او را در نهایت سلامت نفس و جلالت قدر و استواری نظر دانسته اند و همواره مورد توجه، تجلیل و تقدیر آنها بوده و جملگی بر بلندای فقهی و مقام فقاهت وی مهر تایید زده اند.
شیوه تحقیق
از آن‌جایی که در بین روش های رایج تحلیل متن، شیوه موضوعی بهترین روش استخراج مطالب و ارائه منظم آنها است، این برنامه به صورت معجم موضوعی تهیه و به جامعه پژوهشی عرضه می گردد. در ادامه پس از بیان مراحل کار توضیحی مختصر پیرامون شیوه پژوهش ارائه می گردد.
• چکیده نویسی
• نمایه سازی
• هماهنگ سازی
• استخراج تکواژه
• نظام های جانبی
چکیده نویسی
بدیهی است این مهم در ابتدا با چکیده‌نویسى روایات آغاز گردید و کلیه مجلدات کتاب که در آن زمان تنها نسخه انتشارات اسلامیه بود، در دستور کار گروه بزرگى از پژوهشگران حوزه علمیه قرار گرفت.
در مرحله نخست از مجلدات ۲۰ گانه کتاب وسائل الشیعه چکیده‌نویسى گردیده و به طور میانگین از هر حدیث دو چکیده استخراج شد. تعداد این چکیده‌ها که بعدها نام موضوع را به خود گرفت، بالغ بر هفتاد هزار و هشتصد و پنجاه عنوان مى‌باشد.
نمایه سازی
در وهله بعد، محورهاى اصلى هر موضوع در قالب مدخل‌هایى مرکب و دو رکنى به نام نمایه تعیین گردید و برای هر موضوع به طور متوسط دو نمایه اختصاص یافت.
تعداد فراوان محققان چکیده‌نویس و نمایه ساز، حجم انبوه اطلاعات تولید شده، تنوع مضامین، تعدد برداشت‌هاى ممکن از هر روایت، و سایر عواملی که ذکر آنها تنها موجب یادآوری دشواری های کار می-شود، ضرورت افزودن مرحله‌هاى هماهنگ‌سازى در هر مرحله را آشکار ساخت و زمانى بسیار طولانى را به خود اختصاص داد.
البته بر ارباب فن روشن است که براى حفظ هماهنگى بیشتر و یک‌سانى افزون‌تر، از تعداد بسیار محدودترى از محققان بهره گرفته و این امر موجب طولانی شدن زمان تولید برنامه گردید.
استخراج تک واژه
در مرحله بعد براى هر یک از نمایه‌ها، کلیدى‌ترین واژه‌ها و اصطلاحات با نام کلیدواژه‌ها ثبت گردید که این واژگان، محورى‌ترین عناوین هر روایت به شمار مى‌روند و گرچه در روند تولید، در آخرین مرحله ثبت مى‌گردند؛ ولى در مسیر بازیابى نخستین مرحله پژوهش را شکل مى‌دهند.
تعداد کلیدواژه‌هاى وسائل الشیعه که بالغ بر سیصد و هفت هزار و هفتصد عدد مى‌باشد، نشانگر انواع مسیرهاى بازیابى هر روایت است؛ یعنى اگر دستیابى به هر حدیثى را از طریق کلیدواژه، نمایه و موضوع تصور نماییم، در برنامه حاضر مى‌توان به بیش از سیصد هزار طریق مختلف به روایات دست یافت و با لحاظ تعداد احادیث وسائل الشیعه ؛ یعنى بطور متوسط براى رسیدن به هر حدیث نه مسیر مختلف در اختیار داریم.
از سوى دیگر این تعداد انبوه در فهرست کلیدواژه‌ها در ضمن پنج هزار و سیصد و چهل و دو اصطلاح غیر مکرر مندرج شده که بخوبى میزان بالاى هماهنگى واژگان را به نمایش مى‌گذارد.
نظام های جانبی
از آن‌جا که معجم موضوعى، فرهنگى مفهومى و معنا محور است؛ تعدد معانى واژگان و دلالت الفاظ متعدد بر معناى واحد از عللى بود که تدوین نظام‌هاى مشترکات و مترادفات را الزامى مى‌ساخت.
در نظام مشترکات هر واژه به معانى مختلفى که ممکن است از آن در برنامه حاضر اراده شوند، تفکیک مى‌گردد و در نظام مترادفات واژه‌هاى داراى معناى واحد به صورت ماشینى به واژه مرجح ارجاع داده مى‌شوند.
دقت در ثبت کلیدواژه‌ها در عین آنکه مانع از همسان‌سازى مفاهیمى متفاوت بود که داراى اختلافات معنایى دقیقى مى‌باشند؛ ولى لزوم ارجاع بین چنین واژه‌هایى نظام مرتبطات را بنیان نهاد و ضرورت ارجاع مفاهیمى که در معجم استخراج نشده بودند به معانى متقارب موجود، مرتبطات محض را پدید آورد.
برای جستجوی کامل‌تر پیرامون یک مفهوم و در حوزه معنایی خاص در کنار اصطلاح اصلى، استفاده از مفاهیمی وابسته در فهرست مرتبطات ضروری می نمود که پایه تدوین مرتبطات را پی ریزی نمود.
روش استفاده
در مسیر بازیابى، کلید واژه ها نخستین مرحله پژوهش را شکل مى‌دهند؛ یعنى در هر تحقیقى باید کلیدى‌ترین و اصلى‌ترین محور هر خواسته را تعیین نمود و به اصطلاحى‌ترین شکل رایج بیان کرد و سپس این واژه را در فهرست کلید واژگان جستجو نمود. پس از یافتن کلیدواژه مقصود با انتخاب آن به فهرستى از نمایه‌ها دست خواهیم یافت که هر یک به سبب داشتن قیدى افزون‌تر، نسبت به کلیدواژه اصلى، مجموع روایات مربوط به آن کلیدواژه را به گروه هاى کوچکتر تقسیم مى‌کنند. با یافتن یک یا چند عنوان مورد نظر و با انتخاب آنها فهرستى از موضوعات آشکار خواهد گردید که هر یک از روایتى استخراج گشته‌اند و انتخاب هر کدام کاربر را به نشانى و متن کتاب وسائل الشیعه منتقل خواهد ساخت.
گرچه پدید آورندگان این اثر به بسیارى از کاستى‌هاى معجم حاضر آگاهند؛ اما از تمام پژوهشگران و کاربران تقاضاى مساعدت دارند تا با ارسال خطاها و ایرادها و یا نقایص برنامه، مسئولان را در تقویت و اصلاح این نرم‌افزار یارى نمایند. برخى از کاستى‌هایى که هم اکنون در صدد برطرف ساختن آن مى‌باشیم و امید است در قالب نسخه‌اى جدید به زودى به کاربران عرضه گردد، عبارتند از:
۱- در صورت تکرار روایتى در کتاب، هر مورد به صورت جداگانه موضوع بردارى شده؛ ولى همان معناى واحد ممکن است با الفاظى متفاوت بیان شده باشند؛ هر چند کوشیده‌ایم نمایه‌ها و کلیدواژه‌ها را تا حد ممکن یکسان کنیم.
۲- موضوعات روایات به آغاز حدیث ارجاع مى‌دهند؛ پس از آن‌جایى که ممکن است موضوع مورد نظر از بخش‌هاى پایانى روایات طولانى، استخراج شده باشد، باید براى یافتن متن متناظر تمام روایت را مطالعه نمود. و امید آن داریم تا در نسخه بعد با اصلاح آدرس موضوعات و اتصال آن به نقطه مورد نظر راه دسترسی پژوهشگران را آسان تر سازیم.
۳- درک معانى بلند سخنان معصومان(ع) و عرضه آنها در قالب موضوعاتى موجز و گویا؛ بویژه در حجمى چنین فراوان، خالى از خطا نخواهد بود؛ ولى حتى اگر استخراج موضوعات و ارتباط آنها با متن روایات محل تامل محققان باشد، اطلاعات برنامه عرضه کننده نظامى الفبایى از معارف دینى و سلسله روابط درونى مفاهیم مذکور است که خود مى‌تواند به عنوان دست‌آوردى مستقل به کار آید.
۴- با توجه به این‌که دو نسخه چاپی از این کتاب در بازار نشر موجود است، فیش های موضوعی به هر دو نسخه آدرس دهی شده و لکن با توجه به امکانات فنی در نسخه فعلی تنها اتصال کتاب با نسخه آل البیت برقرار گردیده و ان‌شاء الله در نسخه های بعدی به نسخه اسلامیه نیز متصل خواهد شد.
اینک پس از گذشت چندین سال از آغاز این تلاش، بحمدالله مجموع اطلاعات فوق در قالب نرم‌افزارهاى فرهنگ موضوعى مرکز به مشتاقان عرضه می‌گردد که خود، دست‌آورد تلاشى طولانى در طراحى و تولید برنامه‌اى قدرتمند در عرصه فرهنگ‌هاى موضوعى است.
