استاد دانشگاه پردیس فارابی دانشگاه تهران گفت: در دوره زندگی امام رضا(ع) و به تبعیت از تبلیغات منفی بنی‌امیه، روز عاشورا روز برکت و شادی در فرهنگ عمومی نهادینه شده بود، ولی امام(ع) با صراحت لهجه با این نگرش مبارزه کردند؛ از جمله در روایتی فرموده‌اند: هر کسی این روز را روز گریه و بکاء بداند، خداوند قیامت را روز شادی و فرح برای او قرار می‌دهد.
حجت‌الاسلام والمسلمین علی راد، در نشست علمی «پژواک فرهنگ و گفتمان عاشورا درعیون اخبارالرضا(ع)»، گفت:
منظور ما از فرهنگ و گفتمانعاشورا، مجموعه گزارشات حدیثی و آموزه‌های مستنبط از احادیث است که مرتبط با عاشورا باشد. به تعبیر دیگر به مجموعه معارفی که ما را دقیق‌تر و بهتر با گفتمان عاشورا آشنا کند گفته می‌شود و مراد ما از عاشورا هم واقعه مسلم تاریخی با سه ضلع شخصیت برترامام حسین(ع)، حرکت و قیام اصلاحی ایشان و غایت و مقصد علیای این حرکت که احیای دین است.
وی با بیان اینکه هدف شیخ صدوق جامع‌نگاری درباره فرهنگ و گفتمان عاشورا نبوده بلکه مطالبامام رضا(ع)درباره عاشورا را به صورت گزیده در عیون مطرح کرده است، افزود: یکی از چالش‌های فراروی عاشوراپژوهی، چالش اعتبار مصادر روایی حادثه عاشورا است که عیون می‌تواند تا حدودی این چالش را مرتفع کند، چرا که عمده روایات عاشورایی عیون، مسند هستند و از منابع مکتوب حدیثی امامیه اخذ شده یا مواردی را شیخ صدوق از طریق مشایخ خود ذکر کرده که به آن اطمینان داشته است.
استاد دانشگاه پردیس فارابی دانشگاه تهران با بیان اینکه چالش حقیقت و واقعیت از دیگر چالش‌های عاشوراپژوهی است، تصریح کرد: واقع‌نمایی از دل این همه مطالب تاریخی و متخالف چالش بزرگی است، لذا در تاریخ، ادعای قطعیت نمی‌توان کرد، ولی در عیون، گزارشات عاشورایی تا حدود معقولی می‌تواند به ما در زدودن این چالش کمک کند، زیرا مبتنی بر وثاقت صدوری و متنی روایات است و از شخصیتی مانند امام رضا(ع) که از هر شخصیت و مورخ دیگری صادق‌تر و آگاه‌تر است.
وی با بیان اینکه عیون از منابع معتبر و درجه یک در عاشوراپژوهی است، اضافه کرد: در یک نگاه کلی گزاره‌های عاشورایی عیون به دو دسته تقسیم می‌شود؛ اول مخاطبان عام این مباحث اعم از شیعه و اهل تسنن و ... است که امام رضا(ع) به تبیین معارف و مباحث مرتبط با عاشورا برای آنها پرداخته‌اند؛ امام رضا بر خود واجب می‌دانستند که شخصیت حسین بن علی(ع) را در ابعاد مختلف علمی و ... معرفی کنند.
راد بیان کرد: گفته شده که تعداد احادیث امام حسین(ع) نادر و انگشت‌شمار است، ولی امام رضا(ع) با قصد و عمد به گزارش و بازخوانی احادیثی پرداخته‌اند که بیانگر شخصیت و مرجعیت علمی و معنوی امام حسین(ع) بوده است. شیخ صدوق در ابواب مختلف عیون تلاش کرده تا یکی از احادیث مرتبط با امام حسین(ع) را از طریق امام رضا(ع) بیان کنند.
استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه احادیث حوزه زیارت و ثواب بکاء بر امام حسین(ع) برای عموم مطرح شده است، افزود: دسته دیگر احادیث ویژه مخاطبان خاص و نخبه است، که به عنوان نمونه می‌توان به این شبهه اشاره کرد که برخی معتقدند امام حسین(ع) به شهادت نرسیده و همانند حضرت عیسی(ع) به آسمان برده شده است.
احیای جایگاه امام حسین(ع) در بیانات امام رضا(ع)
رئیس دفتر قم بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی با بیان اینکه گزاره‌های عاشورایی کتاب عیون از تنوع برخوردار است، افزود: این نشان می‌دهد، امام رضا(ع) تلاش فرموده‌اند که فرهنگ و گفتمان عاشورایی را به صورت جامع مورد توجه قرار دهند؛ گاهی ما نگاهمان به عاشورا صرفا اخلاقی، معنوی و تک‌بعدی است، ولی در عیون هم مسائل کلامی و بنیادین، هم مطالب حماسی، هم فرهنگی، ترویجی و تبلیغی مانند ثواب گریه بر امام و زیارت امام حسین(ع) و مقابله با تحریفات عاشورا وجود دارد.
راد با بیان اینکه بنی امیه همه تلاش خود را به کار بست تا فرهنگ عاشورا از اذهان بزداید، اضافه کرد: امام رضا(ع) در مواجهه با این رویکرد، رویکرد اصلاحی و انتقادی و نقد و ابطال دارند، همچنین رویکرد دیگر امام، ایجابی بوده است.
استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران اظهار کرد: برای ما مسلم است که بعد از عاشورا، دستگاه خلافت بنی امیه، اهتمام جدی به خرج داد تا شخصیت امام حسین(,ع)، حرکت اصلاحی امام را تحریف و مسلمین را نسبت به این حماسه بزرگ دچار سستی وتردید کند، لذا هر نوع سرودن شعر و حماسه و سوگواری ممنوع شد و حتی امام صادق(ع) هم با تقیه دعوت به سوگواری و بکاء داشتند.
وی افزود: امام رضا(ع) با صراحت لهجه و با اهتمام ویژه و در سطح عمومی سنگ تمام گذاشتند و دعوت به بکاء داشتند؛ لذا ائمه از امام سجاد(ع) تا دوره امام رضا(ع) در ترویج فرهنگ عاشورا مخفیانه فعالیت می‌کردند ولی در دوره امام رضا(ع) این خفا برداشته می‌شود و امام علناً به تبیین ابعاد شخصیتی امام حسین(ع) و حماسه و جایگاه علمی آن امام می‌پردازند.
راد تصریح کرد: شیخ صدوق روایاتی را در مورد امام حسین(ع) از امام رضا(ع) نقل کرده که مسند و سلسلة الذهب است و جایگاه امام حسین را نزد پیامبر و امام علی تبین فرموده است؛ امام رضا تلاش کردند تا حسین بن علی را براساس اقتضائات عموم مردم مطرح کنند، لذا راویان برخی از این احادیث، شیعه هم نیستند.
استاد دانشگاه تهران به ذکر برخی روایات پرداخت و افزود: از جمله این روایات، در مورد کیفیت نماز پیامبر(ص)بر جسد حمزه سیدالشهداء است که صدوق از امام حسین(ع) نقل کرده است که امام ذکر پنج تکبیر را در این نماز مورد تاکید قرار داده‌اند. مورد روایی دیگر که صدوق از طریق اسناد امام حسین(ع) نقل کرده است این است که امام علی(ع) فرمودند: سلونی عن القرآن ... در واقع علم قرآنی حضرت را مورد تأکید قرار داده است.
راد با اشاره به روایت دیگری از عیون، افزود: این روایت مشهور «ان الحسین مصباح الهدی و سفینة النجاة ...» است؛ امام رضا(ع) در این روایت به منزلت و جایگاه حسین بن علی(ع) در نزد خدا پرداخته است؛ یا روایت دیگر داریم که خدا در سمت راست عرش نوشته شده که امام حسین، مصباح هدی، موجب افتخار و سرشار از دانش و گنجینه اسرار و معارف است.
وی تصریح کرد: بحث مهدویت هم از دیگر موضوعات مورد اهتمام صدوق در عیون است و جالب اینکه در روایات این باب ذکر شده که مهدی(عج) از نسل امام حسین(ع) است و اینکه نام امام حسین(ع) ذکر شده خود نشانه اهتمام امام رضا(ع) به معرفی درست امام حسین(ع) است. همچنین در برخی روایات، امام حسین(ع) ریحانه پیامبر معرفی شده است.
بسامد بکاء در روایات عاشورایی عیون
راد با بیان اینکه روایات مرتبط با محرم و بکاء بر امام هم در عیون پربسامد است، افزود: گویی در دوره امام رضا(ع) طوری در فرهنگ مردم رواج یافته بود که محرم و عاشورا مبارک است، امام رضا(ع) با صراحت لهجه با این نگرش مبارزه کردند. ایشان در روایتی فرموده‌اند اگر کسی در روز عاشورا، حوائج دنیوی خود را برای عزاداری بر امام ترک کند خداوند حوائج دنیا و آخرت او را برآورده می‌کند و هر کسی این روز را روز گریه و بکاء بداند خداوند قیامت را روز شادی و فرح برای او قرار می‌دهد. لذا امام رضا(ع) انقلابی در تقویم فرهنگی روز عاشورا ایجاد و فرهنگ رسیده از بنی امیه را ابطال کردند.
