زمين را پس از مردنش زنده مي‌کند و شما (هم در قيامت از زمين) همين گونه بيرون آورده (و زنده) مي‌شويد).1
حال پرسش اين است که از نظرِ کتاب و سنت چه ارتباطي بين چگونگيِ زنده شدن انسان در رستاخيز و نحوه آفرينش انسان و گياه، وجود دارد؟ در اين تشبيه دو نکته لطيف وجود دارد:
الف. وجه مشترک اين دو نمونه آن است که آفرينش هر دو مورد بر پايه يک وجود بذري يا ذرّه‌اي شکل گرفته است. قرآن مجيد نحوه بازگشتِ بشر به زندگي اخروي را همانند پيدايش اوّليه او معرفي مي‌کند:
(كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ؛
همان گونه که بار اوّل شما را (در دنيا) آفريد، (بار ديگر در قيامت) باز مي‌گرديد). 2 (أَوَلَمْ يَرَوْا كَيْفَ يُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ ? قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ يُنشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛
آيا نديدند که خدا چگونه آفرينش را آغاز مي‌کند و سپس آن را باز مي‌گرداند؟ اين کار بر خدا آسان است. بگو: در زمين بگرديد و بنگريد که خداوند چگونه آفرينش را آغاز کرده است؟ سپس خداوند، جهان آخرت را (همين گونه) ايجاد مي‌کند؛ مسلماً خدا بر هر چيز توانا است). 3
از سوي ديگر، پيش از اين دانستيم که اساس تکوينِ اوّليه جسم آدمي را ابتدا طينت و بدن ذرّه‌اي او تشکيل مي‌دهد که همانند بذري يا در دل خاک (مانند حضرت آدم) و يا در وجود پدر و سپس رحِمِ مادر (مانند ديگر آدميان) پروريده مي‌شود. همچنين تمام پيکره گياه هم از دانه و بذري اوّليه خلق مي‌گردد. بنا بر اين، مقايسه، بازسازيِ ابدان اخروي نيز بر محور همين بذر و وجود ذرّه‌اي انسان (طينت يا بدن ذرّه‌اي) صورت مي‌پذيرد. روايات اسلامي به اين نکته تصريح مي‌کنند و در ادامه بحث به ذکر بعضي از آنها مي‌پردازيم.
ب. نکته لطيف‌ترِ دوّمِ اين تشبيه و مقايسه قرآني، در باره چگونگي بازسازي و احياي ابدان اخروي است. مطلبِ قابلِ توجه و تعمّق در اين مقايسه، آن است که در آيات پيش، نحوه اين کار، همانند روييدن گياه به وسيله باريدن باران بر زمينِ مرده معرفي شده است. بسياري از مفسران گفته‌اند که مقصود از تشبيه‌هاي مزبور، فقط نشان دادن نمونه‌هايي براي قدرت الهي است؛ يعني خدايي که قادر است از خاک مرده، انسان و گياه زنده بيافريند، همو بر احياي مجدّد انسان از خاک بيجان تواناست. اما به نظر مي‌رسد که آيات بالا، علاوه بر دلالت بر قدرت پروردگار، با تعبير «کذلک» ـ که نشانه همانندي است ـ به نکته‌اي والاتر و زيباتر نظر دارند که همان شباهت واقعيِ احياي مردگان به رويش گياه است و احاديث معصومان به روشني بر اين مقايسه و شباهت تأکيد مي‌کنند؛ يعني آن چه به صراحت، از روايات در باره
1.. سوره روم آيه ۱۹ و نيز: سورة ق، آيات ۹ ـ ۱۱؛ سوره فصلت، آيه ۳۹؛ سوره روم، آيه ۵۰.
2.. سوره اعراف، آيه ۲۹.
3.. سوره عنکبوت آيه ۱۹ و ۲۰ و نيز: سورة روم، آيه ۲۷ و سوره انبيا، آية ۱۰۴.
