سخن ابن ابى الحديد درباره روى گردانان از امام علی(ع)

نعمان بن بشير انصارى هم از على عليه السلام روى گردان و دشمن وى بود . او همراه معاويه به خونريزى پرداخت و نيز از فرماندهان پسرش يزيد بود . وى با همين عقيده كشته شد.

گزارش شده است كه : عمران بن حصين از روى گردانان از على عليه السلام بود . على عليه السلام وى را به مدائنمدائن : نام اصلى آن ، «مدائن (شهرهاى) هفتگانه» است كه پايتخت پادشاهان ايران بود . اين شهر بر ساحل شرقى دجله و در يك منزلى جنوب بغداد قرار دارد و «ايوان كسرا» در آن واقع است . اين شهر به سال چهاردهم هجرى به دست مسلمانان فتح گرديد (ر . ك : تقويم البلدان : ص ۳۰۲) .فرستاد و اين كار به خاطر آن بود كه عمران ، همواره مى گفت : اگر على مى ميرد ، نمى دانم مرگش چگونه خواهد بود ، و اگر كشته مى شود ، چه وقت اميدوار باشم كه كشته شود .
پاره اى از مردم ، عمران را جزو پيروان على عليه السلام شمرده اند .

سَمُرة بن جندب از پاسبانان زياد بن ابيه بوده است.
عبد الملك بن حكيم ، از حسن نقل كرده است كه : مردى از مردم خراسان به بصره آمد . مالى را كه با خود داشت ، در بيت المال نهاد و رسيد گرفت . سپس به مسجد وارد شد و دو ركعت نماز خواند.
سمرة بن جندب ، او را دستگير و وى را به داشتن اعتقاداتِ خوارج ، متّهم ساخت . آن گاه ، وى را با خود برد و گردن زد . او در آن زمان ، رئيس پاسبانان زياد بود.
به وسايل همراه مرد خراسانى نگاه كردند و رسيدى به خطّ [ مسئول] بيت الماليافتند . ابو بكره گفت : اى سمره! آيا كلام خداوند متعال را نشنيده اى كه فرمود :«قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّى * وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى ؛رستگار ، آن كسى است كه خود را پاك گردانيد و نام پروردگارش را ياد كرد و نماز گزارْد»؟
سمره گفت : برادرت ،مقصودش ، زياد بن ابيه است كه او نيز همچون سمره ، فرزند سُميه است و اين دو ، برادرِ مادرى بودند .به من چنين فرمان داد.
اعمش بن ابى صالح ، گزارش كرده است كه : به ما گفته شد كه يكى از ياران پيامبر خدا آمده است . پيش وى رفتيم و ديديم كه سمرة بن جندب است . روى يكى از پاهايش پوششى بود و روى پاى ديگرش برف [ گذاشته بودند] .
گفتيم : چه شده است؟
گفتند : نقرس گرفته است .
[ آن جا بوديم كه] گروهى نزد وى آمدند و گفتند : اى سمره! فردا ، به خدايت چه خواهى گفت ، اگر گفته شود كه مردى را نزد تو آوردند و گفتند : «وى از خارجيان است» و تو فرمان به قتلش دادى و آن گاه ، فرد ديگرى را آوردند و گفتند : «آن را كه كُشتى ، خارجى نبود ؛ بلكه جوانى بود كه در پىِ كار خودش بود و ما اشتباه كرديم . خارجى ، اين يكى است» و تو فرمان به قتل دومى دادى؟
سمره گفت : اين كار ، چه اشكالى دارد؟ اگر [ آن اوّلى ،] از اهل بهشت بوده ، كه به بهشت رفته است و اگر از اهل دوزخ بوده ، به دوزخ رفته است.
واصل (آزاد شده ابو عُيَينه) ، از جعفر بن محمّد بن على عليهم السلام و وى از پدرانش نقل كرده است كه : «سمرة بن جندب ، در باغ يك مرد انصارى ، درخت خرمايى داشت و [ با رفت وآمدش] مرد انصارى را آزار مى داد . مرد انصارى به پيامبر خدا شكايت برد .
پيامبر صلى الله عليه و آله كسى را در پى سمره فرستاد و او را فرا خواند و به وى فرمود : «درختنخلت را به اين شخص بفروش و پول آن را بگير» .
سمره گفت : چنين نمى كنم.
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «يك درخت در مقابل آن درخت بردار» .
گفت : چنين نمى كنم .
فرمود : «پس باغ را از وى بخر» .
گفت : چنين نمى كنم .
فرمود : «اين درخت را به من بده و در بهشت ، درختى بِستان» .
گفت : چنين نمى كنم .
پيامبر خدا به مرد انصارى گفت : «برو و درخت نخلش را قطع كن ، كه وى را در آن درخت ، حقّى نيست».
شريك ، گزارش كرده است كه : عبد اللّه بن سعد ، از حُجْر بن عدى به ما خبر داد كه : به مدينه آمدم و پيش ابو هُرَيره نشستم . پرسيد : از كجا هستى؟
گفتم : از مردم بصره .
پرسيد : سمرة بن جندب ، چه كار مى كند؟
گفتم : زنده است.
گفت : هيچ كس به اندازه من دوست ندارد كه عمر وى طولانى باشد .
گفتم : براى چه؟
گفت : [ براى اين كه] پيامبر خدا به من ، او و حُذَيفه فرمود : «از شما سه نفر ، كسى كه آخر بميرد ، اهل دوزخ است» . حذيفه بر ما پيشى گرفت و اكنون ، من آرزومندم كه در مرگ ، از سمره پيشى بگيرم.
راوى مى گويد : سمرة بن جندب ، زنده ماند تا شهادت حسين عليه السلام را ديد.
احمد بن بشير ، از مسعر بن كدام ، آورده است كه : در زمان رفتن حسين عليه السلام به سمت كوفه ، سمرة بن جندب رئيس پاسبانان عبيد اللّه بن زياد بود . او مردم را به حركت به سوى حسين عليه السلام براى جنگ با وى ، تشويق مى كرد .

از جمله روى گردانان از على عليه السلام و دشمنان وى ، عبد اللّه بن زبير بود ـ كه پيش تر از او ياد كرديم ـ .
على عليه السلام همواره مى فرمود : «زبير از ما اهل بيت بود تا آن كه پسرش عبد اللّه ، بزرگ شد و وى را تباه كرد» .
عبد اللّه ، همان كسى است كه زبير را به جنگ با على عليه السلام وا داشت و نيز همان كسى است كه رفتن به بصره را براى عايشه ، خوب جلوه داد.
او فردى بددهان و بدگو بود كه بنى هاشم را دشمن مى داشت و على بن ابى طالب عليه السلام را لعن مى كرد و بد مى گفت.ر . ك : ص ۴۰۷ (عبد اللّه بن زبير).

على عليه السلام در نماز صبح و نماز مغرب ، قنوت مى خواند و در قنوتش معاويه ، عمرو ، مغيره ، وليد بن عقبه ، ابو اعور ، ضحّاك بن قيس ، بُسر بن ارطات ، حبيب بن مسلمه ، ابو موسى اشعرى و مروان بن حَكَم را نفرين مى كرد . اينان نيز در قنوت ، وى را لعن مى كردند.
استادمان ،گوينده اين تعبير ، در تمام اين مقاله ، ابن ابى الحديد است . (م)ابو عبد اللّه بصرىِ متكلّم ـ كه خداىْ رحمتش كناد ـ ، از نصر بن عاصم ليثى ، از پدرش روايت كرد كه : به مسجد پيامبر خدا آمدم ، كه ديدم مردم مى گفتند : از خشم خدا و پيامبرش ، به خدا پناه مى بريم!
گفتم : چه شده است؟
گفتند : هم اكنون ، معاويه برخاست و دست ابو سفيان را گرفت و هر دو از مسجدْ خارج شدند ، كه پيامبر خدا فرمود : «خداوند ، اين پيرو و پيشرو را لعنت كند! چه روزهايى از دست معاويه كَپَل گُنده بر امّت من خواهد گذشت!».
استادمان [ همچنين] گفت : علاء بن حُرَيز قُشَيرى روايت كرده است كه : پيامبر خدا به معاويه فرمود : «اى معاويه! تو بدعت را سنّت ، و بدى را خوبى خواهى شمرد . خوراكت بسيار و ستمت گسترده خواهد بود .. .».

ابراهيم بن هلال ، نويسنده الغارات ، از ابو صادق ، از جندب بن عبد اللّه گزارش كرده است كه : نزد على عليه السلام از مُغَيرة بن شُعبه و علاقه اش به معاويه سخن به ميان آمد . فرمود : «مغيره كيست؟ اسلام آوردن او به خاطر هرزگى و خيانتى بود كه در حقّ شمارى از افراد خاندانش مرتكب شده بود .
او آنان را كشت و با آنان درگير شد (حديث ۶۲۶۱) . آن گاه از آنان گريخت و به عنوان پناهنده به اسلام ، نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد . سوگند به خدا ، از زمانى كه اسلام آورده ، كسى از او فروتنى و افتادگى نديده است.
آگاه باشيد كه پيش از قيامت ، در قبيله ثقيف ، فرعون هايى ظهور خواهند كرد كه از حق ، كناره مى گيرند و آتش جنگ را مى افروزند و از ستمكاران ، پشتيبانى مى كنند.
آگاه باشيد! قبيله ثقيف ، مردمى نيرنگبازند كه به هيچ پيمانى وفا نمى كنند و با عرب ، چنان دشمنى مى ورزند كه گويى از آنان نيستند . البتّه در بين آنان ، گاه ، فرد صالحى پيدا مى شود ، از جمله : عروة بن مسعود و ابو عبيد بن مسعود (كه در روز قُسُّ الناطف ،ر .ك : ص ۴۱۸ پاورقى ح ۶۲۰۹ .شهيد شد) . فرد صالح در قبيله ثقيف ، كمياب است . ..».

ابراهيم بن هلال در كتاب الغارات آورده است كه : از جمله كسانى كه از على عليه السلام جدا شدند و به معاويه پيوستند ، يزيد بن حُجَيّه تَيمى (از بنى تَيم بن ثعلبة بن بكر بن وائل) بود .
على عليه السلام وى را بر منطقه رى و دَشتَبىدَشتَبىْ يا دشتابى يا دستَبا ، دشتى پُر آب و منطقه اى آباد ، در غرب رى به سمت همدان ، كه با اين دو شهر ، پيوند داشت و مركز آن ، يزد آباد ، در محلّ «بويين زهرا»ى امروزى بود (ر . ك : جغرافياى تاريخى كشورهاى اسلامى : ج ۳ ص ۱۸۱) .گماشت . وى خوارج را شكست داد و غنايم را براى خود برداشت .
على عليه السلام وى را زندانى كرد و غلامش سعد را بر وى گماشت. ابن حُجَيّه در حالى كه سعد در خواب بود ، به اسبش نزديك شد ، به سوى معاويه گريخت و چنين سرود :


سعد را گول زدم و با اسبم ، راندم به سوى
شام و آن را كه بهترين است ، برگزيدم.
بر سعد ، نيرنگ زدم ، در حالى كه وى در زير عبايى خوابيده بود
سعد ، جوانى خام و گولخور است.

آن گاه به منطقه رَقّهرَقّه ، يكى از شهرهاى شناخته شده سوريّه است كه در كنار رود فراتْ واقع شده و فاصله آن تا حَرّان ، سه روز است (ر . ك : معجم البلدان : ج ۳ ص ۵۹) .آمد كه [ در آن روزها] ، هر كه از على عليه السلام جدا مى شد ، نخستبه آن جا مى آمد تا از معاويه اجازه رفتن به نزدش را بگيرد.
شهرهاى رقّه ، رُها،رُها ، از شهرهاى تركيّه است كه ميان شام و موصل (از سمت شمال شرقى فرات) در بالادست رقّه و حرّان ، قرار دارد . اين شهر ، امروزه با دو نام : اِدِس و اُورفا ، شناخته مى شود (ر .ك : جغرافياى تاريخى سرزمين هاى خلافت شرقى : ص ۱۱۱) .قَرقيسياقَرقيسيا ، شهرى در كنار رود خابور (از سرشاخه هاى فرات) در نزديكى منطقه عمومى صفّين و رقّه است و محلّ ريزش رود خابور به فرات است (ر .ك : معجم البلدان : ج ۴ ص ۳۲۸) .و حَرّانحَرّان ، شهر مركزىِ ديار مُضَر است كه فاصله آن تا رُها ، يك روز و فاصله آن تا رقّه ، دو روز است . حرّان ، بر سر راه موصل ، شام و روم واقع شده است . در زمان عمر ، عياض بن غنم ، آن را فتح كرد . حرّان ، همان شهرى است كه حضرت ابراهيم عليه السلام اوّلين هجرتش را به سوى آن انجام داد (معجم البلدان : ج ۲ ص ۲۳۵) .در قلمرو معاويه بود و زمامدار آن جا ، ضحّاك بن قيس بر آنها فرمان روايى مى كرد . شهرهاى هيت،هيت ، شهرى در عراق است ، در كنار رود فرات ، از نواحى بغداد و بالادست انبار (معجم البلدان : ج ۵ ص ۴۲۱) .عانات،عانه ، شهرى مشهور در عراق است ، ميان رَقّه و هيت ، كه آن را با توابعش ، «عانات» گفته اند و در نزديكى «حديثه» بر كرانه فرات ، واقع شده است (معجم البلدان : ج ۴ ص ۷۲) .نصيبين،نصيبين ، شهرى است آباد بر سر راه جاده اصلى موصل به شام (معجم البلدان : ج ۵ ص ۲۸۸) .دارا،دارا ، شهرى است بر بلندى كوهى ميان نصيبين و مارِدين ، و از شهرهاى ناحيه جزيره شمرده مى شود (معجم البلدان : ج ۲ ص ۴۱۸) .آمِد ،آمِد ، بزرگ ترين شهر ديار بَكْر است كه آن را با سنگ هاى سياه بر روى شبه جزيره اى در دل دجله ساخته اند و دجله ، چون هلالى ، آن را دربر دارد و دور مى زند (معجم البلدان : ج ۱ ص ۵۶) . آمِد را امروزه «ديار بَكْر» مى گويند .و سِنجارسِنجار ، شهرى مشهور در ناحيه جزيره كه تا موصل ، سه روز راهْ فاصله دارد (معجم البلدان : ج ۳ ص ۲۶۲) . اكنون در شمال غرب عراق ، واقع است و ساكنان آن ، كُرد و از فرقه يزيديّه اند و آب آشاميدنى آنها از رودخانه خابور (از سرشاخه هاى فراتْ) تأمين مى شود .نيز در قلمرو حكومت على عليه السلام بودند و مالك اَشتر بر آن جاها فرمان روايى مى كرد . اين دو ، هر ماه در جنگ بودند.
ابو صَلْت تَيمى مى گويد : نفرين على عليه السلام در حقّ ابن حُجَيّه چنين بود : «خداوندا! يزيد بن حُجَيّه با پول مسلمانان فرار كرد و به قومى فاسق پيوست . ما را از نيرنگ و شيطنت او محفوظ بدار و وى را به جزاى ستمكاران ، كيفر بده ...!» .

از جمله كسانى كه از على عليه السلام جدا شدند ، عبد اللّه بن عبد الرحمان بن مسعود بن اَوس بن ادريس بن معتّبِ ثقفى بود.
وى نخست با معاويه بود . سپس به على عليه السلام پيوست و در جنگ صِفّين ، در كنار وى بود . سپس بار ديگر به سوى معاويه رفت.
على عليه السلام وى را «هَجَنَّع» صدا مى كرد كه به معناى «دراز» است.

از جمله كسانى كه از على عليه السلام جدا شدند ، قَعقاع بن شور بود.
على عليه السلام وى را بر منطقه كَسكَركَسكَر ، سرزمينى بود در شرق كوفه و شمال بصره كه مركز آن ، شهر كَسكَر ، بر ساحل دجله بود و حَجّاج بن يوسف ، شهر «واسط» را در ساحل مقابل آن ، بنا نهاد (جغرافياى تاريخى سرزمين هاى خلافت شرقى : ص ۴۲) .گمارد ، امّا از وى كارهايى ناشايست سر زد ؛ از جمله ، اين كه زنى گرفت و مهريه اش را صد هزار درهم قرار داد و به سوى معاويه گريخت.

يكى ديگر از كسانى كه از على عليه السلام جدا شدند ، نجاشى شاعر (از بنى حارث بن كعب) بود . وى از شعراى عراقيان در جنگ صفّين بود و على عليه السلام به وى فرمان داده بود كه باشعر ، با شاعران شام (از قبيل كعب بن جُعَيل و ديگران) بستيزد.
وى در كوفه شراب خورد . على عليه السلام هم بر وى حد جارى كرد . وى خشمگين گشت و به معاويه پيوست و به هَجو على عليه السلام پرداخت ... .

از جمله كسانى كه از على عليه السلام جدا شدند ، حنظله كاتب بود.
او و جرير بن عبد اللّه بَجَلى از كوفه به سمت قَرقيسيا خارج شدند و گفتند : در شهرى كه در آن بر عثمانْ خُرده گرفته مى شود ، سكونت نمى كنيم ... .

نويسنده الغارات ، از اسماعيل بن حكيم ، از ابو مسعود جريرى آورده است كه : سه نفر از مردم بصره ، كينه على عليه السلام را همواره در دل داشتند : مُطَرَّف بن عبد اللّه بن شِخّير ، علاء بن زياد و عبد اللّه بن شقيق.
نويسنده الغارات مى نويسد : مُطَرَّف ، فردى عابد و زاهد بود.
هِشام بن حَسّان ، از ابن سيرينْ نقل كرده است كه : ابو يَقظانْ عمّار بن ياسر به منزل ابو مسعود وارد شد و ابن شِخّير ، نزد وى بود . [ ابن شخّير] از على عليه السلام با تعبيرى ناشايست ياد كرد .
عمّار گفت : اى فاسق! تو اين جايى؟
ابن مسعود گفت : اى ابو يقظان! درباره مهمانم مراعات كن.
نويسنده الغارات مى گويد : بيشترين دشمنان على عليه السلام مردم بصره بودند كه گرايش عثمانى داشتند و در دل هايشان كينه روز جمل بود.
على عليه السلام [ نيز] كم تر با مردم ، اُنس مى گرفت و در دين خدا سختگير بود و با دانشىكه نسبت به دين و پيروى اى كه از حق داشت ، باك نداشت كه چه كسى خشنود و چه كسى ناخشنود است ... .

ازجمله كسانى كه از على عليه السلام جدا شدند ، اسود بن يزيد ومسروق بن اجدع بودند.
سَلَمة بن كَهيل روايت كرده است كه : اين دو پيش بعضى از زنان پيامبر صلى الله عليه و آله مى رفتند و در آن جا عليه على عليه السلام حرف مى زدند.
اسود با همين اعتقاد مُرد ؛ ولى مسروق ، زنده ماند تا آن كه هيچ نمازى نمى خوانْد ، مگر اين كه بر على بن ابى طالب عليه السلام درود مى فرستاد ، و اين به خاطر حديثى بود كه از عايشه در فضل على عليه السلام شنيد .

از جمله دشمنانى كه قدر و منزلت على عليه السلام را كم مى شمردند ، ابو بُرده (پسر ابو موسى اشعرى) بود كه اين دشمنى را چون ميراثى از پدر داشت.
عبد الرحمان بن جُندَب نقل كرده است كه ابو برده به زياد گفت : گواهى مى دهم كه حُجْر بن عَدى ، همانند آن اصلع ،اَصلَع : زُلْف ريخته ؛ كسى كه موى جلوى سرش ريخته باشد . صفتى است كه به امام على عليه السلام نسبت داده اند . (م)نسبت به خداوند ، كفر ورزيده است . منظور وى نسبت دادن كفر به على بن ابى طالب عليه السلام بود ؛ زيرا وى ، اصلع بود.
عبد الرحمان مسعودى ، از ابن عيّاش مَنتوف گزارش كرده است كه : ابو بُرده را ديدم كه از ابو عاديه جُهَنى (قاتل عمّار ياسر) پرسيد : آيا تو عمّار بن ياسر را كشتى؟
گفت : آرى .
گفت : دستت را به من بده . آن گاه ، دست وى را بوسيد و گفت : هرگز [ اين دست ،] آتش نبيند!
ابو نعيم ، از هشام بن مغيره ، از غضبان بن يزيد روايت كرده است كه : ابو بُرده را ديدم كه به ابو عاديه (قاتل عمّار ياسر) گفت : آفرين به برادرم! بيا اين جا . آن گاه وى را در كنار خويش نشاند.

و از روى گردانان از على عليه السلام ، ابو عبد الرحمان سُلَمى قارى بود.
نويسنده الغارات از عطاء بن سائب آورده است كه : كسى به ابو عبد الرحمان بن سلمى گفت : تو را به خدا ، اگر از تو چيزى بپرسم ، از آن ، خبرم مى دهى؟
گفت : آرى .
پرسش كننده ، پس از تأكيد بسيار ، پرسيد : تو را به خدا ، آيا على عليه السلام را ، جز به خاطر آن روز كه در كوفه اموال را تقسيم كرد و چيزى به تو و خاندانت نرسيد ، دشمن مى دارى؟
عبد الرحمان گفت : حال كه مرا به خدا سوگند دادى ، دليلى جز آن ندارد... .

قيس بن ابى حازم ، على عليه السلام را دشمن مى داشت.
وُكَيع ، از اسماعيل بن ابى خالد ، از قيس بن ابى حازم ، نقل كرده است كه : پيش على عليه السلام آمدم تا وى درباره نيازى كه داشتم ، با عثمانْ صحبت كند ؛ ولى او نپذيرفت و من كينه او را به دل گرفتم.
من (ابن ابى الحديد) مى گويم : اساتيد متكلّم ما ـ كه خداوندْ رحمتشان كناد ـ روايت وى از پيامبر خدا را كه : «شما همان گونه كه ماه را در شب چهاردهم مى بينيد ،خدايتان را هم خواهيد ديد» ، بى اعتبار مى دانند و مى گويند : او على عليه السلام را دشمن مى داشت ؛ پس فاسق بود.
و از وى نقل كرده اند كه وى گفته است : از على ـ كه بر روى منبر ، سخنرانى مى كرد ـ شنيدم كه مى گفت : «به سوى باقى مانده احزابمنظور ، بقاياى احزابى هستند كه در مدينه در جنگ عليه پيامبر صلى الله عليه و آله شركت كرده بودند . در سوره احزاب ، درباره همين موضوع ، آياتى آمده است . (م)بشتابيد» ، و كينه اش را از آن روز به دل گرفتم.

زُهْرى ، از روى گردانان از على عليه السلام بود.
جرير بن عبد الحميد ، از محمّد بن شَيبه آورده است كه : در مسجد مدينه بودم كه ديدم زُهْرى و عُروة بن زبير نشسته اند و از على عليه السلام حرف مى زنند و بدگويى مى كنند.
اين خبر به على بن حسين عليهماالسلام رسيد . آمد و در مقابلشان ايستاد و فرمود : «امّا تو ، اى عروه! پدرم از دست پدرت به خدا شكايت برد و خداوندْ به سود پدر من ، عليه پدر تو حكم كرد ...» .
از طرق گوناگون ، روايت شده است كه عروة بن زبير مى گفت : هيچ يك از اصحاب پيامبر خدا ، چون على بن ابى طالب و اُسامة بن زيد ، متكبّر نبودند!
عاصم بن ابى عامرِ بَجَلى ، از يحيى پسر عروة بن زبير ، نقل كرده است كه : هر گاه پدرم از على عليه السلام ياد مى كرد ، به وى بد مى گفت.

زيد بن ثابت ، گرايش شديد عثمانى داشت . عمرو بن ثابت نيز گرايش عثمانى داشت و از دشمنان على عليه السلام و كينه ورزان نسبت به وى بود ... .