معيارِ شناسايي «منابع حديث» و جايگاه آن در استناد و تخريج

محمّدمهدي احساني‌فر^۱

چکيده

در يک تقسيم، کتب حديث به دو گروه منبع و واسطه منشعب مي‌شوند. معمولاً به کتب قديمي‌تر که حاوي تعداد قابل توجّهي از احاديث است، «منبع» مي‌گويند. اين کتاب‌ها بيشتر، در استنادات علمي، استفاده مي‌شود. براي معرّفي دقيق کتب منبع، به مبنا و ملاک روشني نياز است تا در شناسايي مصداق‌ها، اختلاف و خطا به کمترين حد برسد. اين ملاک را با مراجعه به لغت و استعمال مي‌توان کشف کرد و از آن در روش تحقيق در علوم حديث بهره گرفت؛ پس از تحليل ملاک شناسايي کتاب‌هاي منبع، مي‌توان استانداردهايي را براي جايگاه مراجعه به اين کتب در مقابل «کتب واسطه» حديثي تعريف کرد. کاربرد اين موضوع، در مطالعات و پژوهش‌هاي محتوايي حديثي، ضابطه‌مند کردن شناسايي «منابع» براي مراجعات است و نيز مصدريابي روايات را به مرزهاي استاندارد نزديک مي‌کند.

کليدواژه: منابع حديث، منابع اوّليّه، کتب واسطه، تدوين حديث، علم تخريج، علوم حديث، روش تحقيق.

پيش‌گفتار

سنّت، يکي از منابع اصلي معارف ديني است. احاديث معصومان عليهم السلام از طريق کتب حديثي به نسل‌هاي آينده منتقل شده است. اين نگاشته‌ها داراي سبک‌ها، هدف‌ها و بهره‌هاي گوناگوني هستند و استفاده‌ي بهينه از آن، منوط به تناسب مباني و اهداف هر کتاب با هدف و فايده‌ي مورد نظر پژوهش‌گر يا استفاده کننده است. برخي از اين کتب، منبع است؛ بعضي در حکم منبع و برخي، کتاب واسطه‌ي حديثي است. هريک از اين گروه‌ها علاوه بر کاربردهاي مشترک، کاربردهاي خاصّ خود را دارد.
سيره‌ي عقلا در مطالعات و پژوهش‌ها، در نظر گرفتن تناسب محتوا و مرجع با مطلوبِ خود است؛ يعني، براي دست‌يابي به هر مطلبي به سراغ مرجع متناسب با آن مي‌روند. علّت آن است که هر مرجع حديثي، براي هر پژوهشي مناسب نيست.