كار ديگرِ بر زمين مانده اى كه بى ارتباط با موضوع مقاله نيست ، شرح و تفسير اصطلاحات معنايىِ موجود در حديث است. امامان معصوم عليهم السلام ، مانند همه رهبران و رهنمايان ، با ايجاد خرده فرهنگ و توسعه آن ، درصدد تغيير و دگرگونى ارزشى و زيربنايى جامعه بشرى بوده اند. آنان در اين راه ، گاه واژه هايى ساده را با هم تركيب نموده ، معنايى جديد خلق مى كردند و گاه با سنجش ظرفيت مخاطب ، پرده از رازهاى خلقت بر مى گرفتند و رابطه هاى نهانى را آشكار مى ساختند. كاربرد متكرّر اين اصطلاح ها و تركيب ها ، ما را متوجّه اين نكته مى سازد كه بار معنايى نهفته در اين اصطلاح ثابت ، بيش از حدّ يك ترجمه تحت اللفظى است و در صورت تحقيق بيشتر ، دريچه اى نو بر ما مى گشايد. ^۱ اميد كه پيشگامان پژوهش در معارف اهل بيت عليهم السلام ، گام پيش نهند و گوشه اى از اين اسرار را بر دل و جان ما فرو ريزند.
در پايان مقاله ، نام هاى مؤلفان غريب الحديثْ به ترتيبِ تاريخ فوت آنان مى آيد. همچنين برخى توضيحات مربوط به كتاب و يا نويسنده كه از منابع متعددى گردآورى شده است ، عرضه مى گردد. اين اطّلاعات ، از مقدمه هاى كتب غريب الحديث و به ويژه مقدمه ابن اثير بر اثر بزرگش النهاية و الفهرست ابن نديم و كشف الظنون چلپى به دست آمده است. ^۲

مؤلفان غريب الحديث

1 . أبوالحسن نضر بن شُمَيل خرشة المازني (203ه )
2 . محمّد بن المستنير (قطرب) (206ه )
3 . أبوعمرو إسحاق بن مرار الشيباني (206 و يا 210ه )

4 . نياز امروز

شايد برخى چنين بپندارند كه با تأليف مجمع البحرين ، آخرين نياز علم غريب الحديث هم برطرف شده و عصر تدوين كتاب هاى غريب الحديث ، پايان گرفته است ، امّا با توجّه به آنچه در مقدمه مقاله آمد و نيز نسبى بودن مفهوم غريب ، اين گمان تضعيف مى گردد؛ چرا كه هر چه پيشتر مى رويم ، انس و آشنايى با واژه هاى پيشين ، كمتر مى شود و هر چه كاربرد حديثْ گسترده تر شود و در جامعه هاى گوناگون بشرى ، جا باز كند و پرسش هاى بيشترى در باره آن مطرح گردد ، نياز به كاوش هاى لغوى افزون خواهد شد.
به ديگر سخن ، واژه جديدى به وجود نمى آيد ، امّا ممكن است واژه اى كه در گذشته واضح و آشكار بوده است ، اندك اندك ، غبار غربت بگيرد و ناآشنا گردد. اگر به ساعت زبانى معتقد باشيم ، حتّى تفسيرها و شرح هاى واژه اى غريب ، خود در گذر زمان ، نيازمند شرح و بسط مى گردند و ترجمه زمانى آنها لازم مى نمايد. و آخر اين كه ، براى پاسدارى از مقصود اصلى صاحبْ سخن و نيل به درك صحيح و فهم درست گفته ها و نوشته هاى او ، و عدم تأثّر از پيش فرض ها و انگاره هاى ذهنى قبلى ، بايد معناى واژه را در همان ساختمان معنايى يافت كه از آن واژه ، براى بنياد نهادن آن ، سود جسته اند و اين ، يعنى جديدترين شيوه غريب نگارى كه جسته و گريخته به وسيله غريب نگاران پيشين نيز به كار رفته است ، و اخيراً در كتاب جديد غريب الحديث بحار الأنوار به كار بسته شده ، و كوشش هاى علّامه مجلسى را در اين زمينه ، سامان داده است.
علّامه مجلسى ، در جريان تدوين بحار الأنوار و شرح جوامع روايى شيعه ، واژه هاى بسيارى را تفسير نموده است ، و با استفاده از تسلّط شگفت انگيز خود بر لغت و كتاب هاى غريب الحديث و نيز موارد استعمال آن واژه در احاديث ديگر ، توانسته است تفسير حديث با حديثْ به دست دهد. گردآورى همه اين واژه ها و ترتيب الفبايى آنها و نمودنِ نشانى هاى منابع مورد استفاده علّامه مجلسى ، مى تواند غريبِ حديث شيعه را از غربتْ بيرون آورد ، و بيان هاى پراكنده بحار الأنوار را جانى دوباره بخشد. ^۱