محدثان، نقل حدیث ضعیف یا نادرست را تدلیس و حرام می‌دانند. علامه مجلسی هم همه احادیث نقل شده در بحار خود را درست می‌دانسته و طلاب و مجتهدان نیز خود باید سند را بررسی کنند. در بحار تنها ۵۰ مورد است که علامه، حدیثی را نپذیرفته و برای دوری از تدلیس به آن تصریح کرده.
ایشان نمی‌خواسته همه روایات را در بحار گردآورد، چون خود ایشان فرموده «ان شاالله پس از بحار، مستدرک بحار را می نویسد»، هرچند اجل به او مهلت چنین کاری را نداد.
علامه در نقل روایات به اندازه ای دقیق است که حتی در یک روایت هم یک «واو» یا «فا» کم نشده است، بلکه در گزارش روایت از کافی و دیگر کتب، بحار مقدم است و این ادعا علت های بسیاری دارد که در مورد های خاص باید واکاوی شود؛ مثلا در گذشته چاپ نبود و کتاب ها همگی خطی بودند و طلاب برای خواندن مثلا شرح لمعه باید به سراغ نسخه نویسان می رفتند. در آن زمان وراق کسی بود که ۱۰ نفر را اجیر می کرد و از صبح تا شب برای آنان از روی کتاب می خواند و آنان می نوشتند و روشن است در این وضعیت گاهی یک نسخه نویس یک کلمه را جا می انداخت و دیگری چیز دیگری را. ثروتمندان کتاب را برای اصلاح می دادند، تا مقابله شود و عبارت «بلغ سماعا رحمه الله» در کتاب خطی یعنی مقابله شده و قیمت چنین کتابی ده ها برابر می شد. علامه مجلسی ثروتمند بود و کتاب های مقابله شده را می خرید؛ در برابر، شیخ حر عاملی فقیر بود، از این رو اشتباه های بسیاری در وسائل یافت می شود.
اشکال های یاد شده به بحار و پاسخ های آن
برخی به کتاب بحار الانوار اشکال هایی یاد کردند که از میان آنان عالمان بنام و بزرگ یافت می شود. اکنون بعضی از آن اشکال ها و پاسخ شان را بررسی می‌کنیم.
◂به گفته برخی، ایرانی ها عالم نداشتند و تنها علامه مجلسی دانشمند شان بود و ایرانیان او را بزرگ کردند وگرنه ایشان چندان هم عالم نبوده.
◇ پاسخ: گوینده این سخن ناخواسته از علامه مجلسی تعریف کرده و او را بزرگ ترین عالم ایرانی دانسته. در واقع علامه از دیگر دانشمندان ایرانی همچون بوعلی، فارابی، صدوق و ... بزرگ تر است.
◂ به گمان بعضی، روایات بحار درست و غلط دارد و به زعم گروهی دیگر رونویسی۱۱۰ جلد کتاب از روی دیگر کتاب ها هنر نیست.
◇ پاسخ: علامه هر روایتی را یاد نکرده و در گرداوری احادیث دقت کرده و روایت نادرست در بحار نیست و متاسفانه مشهور شده که بحار روایات ضعیف بسیار دارد، حال آنکه این کتاب دربردارنده راویات درست از نگاه علامه است، چنانکه از نام این اثر پیداست: الجامعه لدرر اخبار ائمه الاطهار.
◂به باور عده ای توضیحات مجلسی با عجله بوده و شرح های غیر دقیق بسیار دارد.
◇ پاسخ: دانشمندان با هم تفاوت دارند؛ مثلا ممکن است عالمی یک مساله فقهی یا فلسفی را پس از مدت ها فکر کردن جواب بدهد ولی ملاصدرا و آیت الله بروجردی بی تامل پاسخ آن ها را بیابند و در همین حال سخن این دو بزرگوار ارزشمند تر از گفته عالمی است که با تفکر جواب داده است، پس گذشت زمان و بسیاری تفکر ملاک نیست.
افزون بر آن علامه طباطبایی در دوره ۱۰ ساله تدریس بحار هیچ گاه حدیثی را ضعیف ننامیده و همه روایات را توضیح دادند. به گفته آیت الله انصاری شیرازی، شاگرد علامه «در پیش مطالعه با بررسی مضمون حدیث به دروغ بودن آن می رسیدیم ولی پس از کلاس بر اثر توضیح های زیبای علامه می گفتیم قطعا قوت مضمون روایت، صحتش را می رساند». علامه طباطبایی ۷ جلد حاشیه بر بحار نوشته. «کدیور» به تبع «دکتر سروش» گفته علامه طباطبایی احادیث بحار را زیر سوال برده، حال آنکه این سخن نادرست است، زیرا ایشان هیچ گاه به حدیث حاشیه نزده و تنها به شرح های مجلسی تعلیقه دارد، به شکلی که درباره توضیح ایشان فرموده کافی نیست و نیازمند تتمیم است؛ نه اینکه توضیح ایشان نادرست است. علت بازداشتن علامه طباطبایی از ادامه نوشتن تعلیقه بر بحار این بود که ایشان دو نکته در حاشیه بر کلام مجلسی در جلد ۱۰۰ و ۱۰۲ در موضوع اطلاقات عقل یاد کرده، به صورتی که می گوید معناهای دیگری نیز برای اطلاقات عقل هست.
◂برخی در کتابشان گفتند «مجلسی در بحار بسیار تکرار دارد و چنانچه این تکرارها حذف شوند ۲۰ جلد از آن کاسته می شود».
◇ پاسخ: به گفته خود علامه در آغاز بحار احادیث مانند عطر هستند و هر اندازه تکرار شوند، رایحه خوب شان بیشتر معطر می کند واین می فهماند ایشان به تکرار روایات توجه داشته است؛ افزون برآن تکرار های بحار با دیگر کتب روایی مانند صحیح بخاری متفاوت است؛ مثلا زیارت عاشورا که دو بار ذکر شده یک بار «اللهم العن العصابه التی جاهدت الحسین» و بار دیگر «جاحدت الحسین» یاد شده؛ نیز در جایی «تابعت» و در جای دیگر «تایعت» نقل شده، حال آنکه تکرارهای صحیح بخاری از روی بی دقتی است.
◂دسته ای گفتند مجلسی ۱۰۰۰ شاگرد داشته و نوشتن کتاب با کمک این همه شاگرد هنر نیست.
◇ پاسخ: شاگردان ایشان ۱۰۰۰ نفر بودند؛ لیکن تنها ۵ نفر[۱]از آنان و تنها در نگارش و نسخه نویسی بحار ایشان را یاری کردند، به شکلی که علامه یک روایت را می نوشت و به شاگرد می گفت آن را در برگه سفیدی وارد کند و سپس روایت نوشته شده به دست شاگرد را دوباره می خواند و شرح آن را ذیل حدیت می نوشت و سپس شاگرد شرح را در برگه ای که علامه روایت نخست را در آن نوشته بود وارد می کرد، از این رو هم اکنون در کتابخانه آستان قدس رضوی دو نسخه از بحار هست که در یکی احادیث به خط علامه و شرح به دست شاگرد و در نسخه ای دیگر برعکس آن است. به هر روی شاگردان تنها در نسخه نویسی کمک می کردند.
⫸ بر این اساس این اشکال ها نادرست است و به گفته پیشینیان کتاب ارزشمند را سنگ می زنند و گرنه کتاب بی ارزش که در خور نگاه هم نیست.
◵ نکته: محدثان نقل حدیث ضعیف یا نادرست را تدلیس و حرام می دانند. علامه مجلسی هم همه احادیث نقل شده در بحار خود را درست می دانسته و طلاب و مجتهدان نیز خود باید سند را بررسی کنند. در جلد ۱۱۰ بحار «افندی» خطاب به مجلسی می فرماید «ان شاء الله امام زمان ظهور می کند و می گوید این کتاب از ابتدا تا پایان درست است». در بحار تنها ۵۰ مورد است که علامه حدیثی را نپذیرفته و برای دوری از تدلیس به آن تصریح کرده. ایشان نمی خواسته همه روایات را در بحار گردآورد، چون خود ایشان فرموده «ان شاالله پس از بحار، مستدرک بحار را می نویسد»، هرچند اجل به او مهلت چنین کاری را نداد.
[۱]. مانند خواهر علامه «بیگم خاتون» که زن ملا صالح مازندرانی هم بود؛ سید نعمت الله جزایری؛ ملا صالح مازندرانی؛ علامه افندی صاحب ریاض.
