القول العلی لشرح أثر الإمام علی(ع)

شرح گفته های امام علی(ع) به کمیل

در سحرگاهی امیر مؤمنان علیه السلام کمیل بن زیاد نخعی را به صحرا می برد و ضمن سخنانی درباره علم و ظرفیت قلوب انسان ها، نکات و سفارش هایی را به کمیل یادآور می شود. متن این حدیث در بخش کلمات قصار نهج البلاغه به طور کامل آمده و شارحین نهج البلاغه هر یک به فراخور دانش و ذوق خویش به شرح فقرات این حدیث پرداخته اند.

افزون بر علمای شیعه، دانشمندان اهل سنت نیز به این وصیت توجه کرده اند. از جمله دو کتاب مستقل در شرح آن نوشته اند که عبارتند از: مفتاح دار السعادة نوشتۀ شمس الدین ابن قیم و دیگری القول العلی لشرح أثر الإمام علی رضی الله عنه نوشته شمس الدین محمد بن احمد سفارینی (م ۱۱۸۸ق).

هر دو اثر ضمن تاکید بر اهمیت سخنان حضرت امیر مؤمنان علیه السلام، فقرات روایت را به طور مبسوط شرح کرده اند.

نکته شایان توجه اینکه شرح سفارینی مبتنی بر شرح ابن قیم است و در موارد بسیاری از آن نقل کرده است. این کتاب، منبعی مفید است، که حدیث کمیل را از دیدگاه اهل تسنن، در دو جنبه – روایت و درایت – بررسی می‌کند. گفتنی است که تاریخ تألیف کتاب ۱۰ ربیع الاول ۱۱۵۳ است.

ساختار کتاب سفارینی چنین است:

مقدمه: شارح در مقدمه انگیزه خود را از نگارش شرح بر سخنان امیر مؤمنان علیه السلام بیان کرده است.

وصیت امیرمؤمنان به کمیل بن زیاد: نویسنده متن کامل روایت را از کتاب حلیه الاولیاء نوشته ابو نعیم اصفهانی نقل کرده است.

شرح زندگانی امیرمؤمنان و نگارش فضایل حضرت علیه السلام.

تقسیم بندی فقرات روایت و شرح هر یک از عبارات و فقرات روایت.

شایان ذکر است که شارح هیچ یادکردی از کمیل بن زیاد نخعی نکرده و به زندگی وی نپرداخته است.

منابع کتاب

سفارینی بیشترین بهره را در نقل عبارات از کتاب مفتاح دار السعاده ابن قیم برده و در کنار آن به النهایه ابن اثیر، و قاموس تصریح کرده است.

چند نکته:

یک. منابع حدیث کمیل

محقق کتاب (نورستانی) در مقدمة التحقیق، ص ۳۹ تا ۴۴ در مورد اسانید و طرق و منابع این حدیث، مطالب مفیدی آورده که به طور خلاصه چنین است:

طریق ۱: منابع: حلیة الاولیاء ابونعیم ج ۱ ص ۷۹ – ۸۰، تاریخ دمشق ابن عساکر ج ۵۰ ص ۲۵۲ – ۲۵۳، تهذیب الکمال ج ۲۴ ص ۲۲۰، تذکرة الحفاظ ذهبی ج ۱ ص ۱۴، همه در ترجمه علی بن ابی طالب.

طریق ۲: منابع: حلیة الاولیاء ابونعیم ج ۱ ص ۷۹ – ۸۰، و به نقل از آن: الفقیه و المتفقه خطیب ج ۱ ص ۱۸۲ – ۱۸۳ رقم ۱۷۶، الجلیس الصالح نهروانی ج ۳ ص ۳۳۱، تاریخ دمشق ج ۵۰ ص ۲۵۳، تهذیب الکمال مزّی ج ۲۴ ص ۲۲۱.

طریق ۳: تاریخ بغداد ج ۶ ص ۳۷۹، به نقل از آن: تاریخ دمشق ج ۵۰ ص ۲۵۱ مرسل آورده و بدان احتجاج کرده اند:

جامع بیان العلم و فضله ابن عبدالبر ج ۱ ص ۱۵۷ و ۲۹۹ رقم ۱۴۹ و ۲۸۴، صفة الصفوة ابن جوزی ج ۱ ص ۱۷۲ – ۱۷۳، مقدمه مزّی بر تهذیب الکمال ج ۱ ص ۱۴۵، مفتاح دار السعادة ابن قیم و ...

البته وی ضعف سندی در طریق حدیث دیده، ولی می‌گوید: چون حدیث در باب احکام نیست، بررسی سندی آن دقت زیاد نمی‌خواهد. آنگاه از قول خطیب بغدادی در کتاب «الجامع لأخلاق الراوی و آداب السامع» ص ۳۱۶ می‌آورد که ذیل باب «ما لا یفتقر کتبه إلی إسناد» می‌نویسد: «و أما أخبار الصالحین و حکایات الزهاد و المتعبّدین و مواعظ البلغاء و حکم الأدباء، فالأسانید زینة لها و لیست شرط فی تأدیتها». خطیب در همان کتاب ص ۳۱۷ از یوسف بن حسین رازی (متوفی ۳۰۴) آورده که گوید: «إسناد الحکمة وجودها».

دو. برگزیده هایی از کتاب

۱. شارح در ص ۶۸ مطالبی از خطیب بغدادی در باره حدیث آورده است. خطیب می‌نویسد: «هذا حدیث حسن من أحسن الأحادیث معنیً و أشرفها لفظاً». این سخن را خطیب در کتاب الفقیه و المتفقّه ج ۱ ص ۱۸۲ – ۱۸۳ تحت عنوان «ذکر تقسیم أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب أحوال الناس فی طلب العلم و ترکه» آورده و می‌گوید:

«و تقسیم أمیر المؤمنین الناس فی اوله تقسیم فی غایة الصحة و نهایة السداد، لأنّ الإنسان لا یخلو من أحد الأقسام الثلاثة التی ذکرها، مع کمال العقل و إزاحة العلل».

۲. شارح اشعار حضرت امیر المؤمنین علیه السلام را آورده است با این مطلع (ص ۷۵ – ۷۶):

محمد النبی أخی و صنوی / و حمزة سید الشهداء عمّی

آنگاه از حافظ بیهقی نقل کرده که گفته است: بر هر دوستدار علی واجب است که آن را حفظ کند. باید دانست که علامه امینی در جلد دوم الغدیر، این شعر را به عنوان نخستین غدیریه آورده و صحت آن را به بیانی مستوفی ثابت کرده است.

۳. شارح در تفسیری ناروا، جملۀ «لا تخلو الأرض من قائم لله بحجة» آن را به «مجتهد قائم لله بحجة» تفسیر کرده و بر همین اساس در باره اجتهاد (بر مشرب اهل تسنن) به تفصیل بحث می‌کند (ص ۲۸۹ – ۳۰۹).

۴. در ص ۳۱۲ دو بیت معروف را می‌آورد، که شاعر گفته: «ما آن للسرداب أن یلد الذی ...». این دو بیت در منابع تسنن بارها تکرار شده و بدانها استناد کرده اند. پاسخ‌های منظوم آن را در کتاب عطارد دانش (جشن نامه استاد عطاردی چاپ کتابخانه مجلس) – در بخش پیوست، ذیل مقاله مربوط به قصاید میرزای قمی – می‌توان دید. پاسخ‌های دیگر در دو کتاب کشف الاستار محدث نوری و البرهان سید محسن امین آمده است.

۵. شارح، بخش‌هایی از نامه امام علیه السلام به عثمان به حنیف را برای اثبات زهد امیر المؤمنین علیه السلام نقل کرده (ص ۳۷۶ – ۳۸۱) البته مخاطب را به اشتباه، «سهل بن حنیف» دانسته است.

چاپها

۱- تحقیق دکتر محمد محمدی بن جمیل النورستانی، بیروت: دارالبشائر الاسلامیة، ۱۴۲۹ / ۲۰۰۸، ۴۲۸ ص. با عنوان: القول العلی لشرح أثر الإمام علی رضی الله عنه: وصیته رضی الله عنه لکمیل بن زیاد النخعی.

بر اساس دو نسخه: اول: نسخه پرینستون شماره ۴۳۰۵، ظاهراً به خط مؤلف، دوم: نسخه پرینستون شماره ۳۸۶۰ به خط عبدالقادر بن مصطفی نوه مؤلف (متوفی ۱۲۵۵) از روی نسخه خط مؤلف، کتابت: ۲۶ شوال ۱۲۳۴، تصویر هر دو نسخه در کتابخانه ملک فهد (کتابخانه ملی ریاض) موجود است. دارای مقدمه ای مفصل در معرفی کتاب و منهج نگارش آن، پاورقی های مفید در شرح عبارات شارح و فهارس فنی است.

۲- تحقیق عبدالعزیز بن ابراهیم الدخیل، ریاض: دار الصمیعی، ۱۴۲۸ / ۲۰۰۷، ۳۴۰ ص. چهارمین کتاب از سلسله «إصدارات مکتبة الإمام ابن القیم العامة: سلسلة المؤلّفات و الأسفار السفارینیة».

بر اساس سه نسخه: دو نسخه پیشگفته به علاوه: نسخه رباط، مغرب، کتابت اول رجب ۱۱۹۹. این چاپ، به لحاظ تحقیقی ارزش بیشتر دارد.

منابع:مقدمه دکتر محمد محمدی نورستانی بر چاپ کتاب؛ مقالۀ «بهره‌هایی از کتابخانۀ تخصصی امیر المؤمنین (ع) مشهد» نوشته عبد الحسین طالعی (سایت بساتین: http://manuscripts.ir)؛

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی