قادر و قدیر

واژه شناسى «قادر» و «قدير»

صفت «قادر (توانا / توانمند) »، اسم فاعل از مادّه «قدر» ، و صفت «قدير (پُر توان / بسيار توانا) »، فعيل به معناى فاعل از مادّه «قدر» است و بر اندازه و غايت و نهايت شى ء، دلالت دارد. «قدرُ الشى ء»، يعنى: «اندازه آن» و «قدرتُ الشى ء»، يعنى: «آن چيز را اندازه گذاردم» و «قَدَرتُ على الشى ء»، يعنى: «بر آن، نيرو يافتم / بر [ انجام دادن] آن، توانا گشتم» و اسم از اين فعل، «قدرت» است و «قدير» و «قادر»، مى تواند [بر گرفته] از «قدرت» يا «تقدير» باشد.

 از آن جا كه صفات «مقتدر» و «مُقيت» و «مُهَيمِن»، از لحاظ معنا به دو صفت «قدير» و «قادر» نزديك اند ، به اين صفات نيز اشاره مى كنيم :

 صفت «مقتدر»، اسم فاعل از اقتدر، يقتدر، اقتدار، از مادّه «قدر» است و اقتدار بر يك شى ء، يعنى توانايى بر آن. ابن اثير مى گويد : در نام هاى خداى متعال، قادر و مقتدر و قدير هست. قادر، اسم فاعل از «قدر، يقدر» است و قدير، فعيل از آن مادّه و براى مبالغه است و مقتدر، مفتعل از «اقتدر» و بليغ تر از «قادر» و «قدير» است.

 صفت «مُقيت»، اسم فاعل از «قوت» است كه بر نگهدارى و توانايى بر چيزى دلالت دارد. مقيت، يعنى نگاهبان و شاهد و توانا و بسيار توانا، و «مُهَيمِن»، بر وزن مفيعل از ريشه «أمن» و اصل آن «مؤيمن» است كه همزه اش بدل به هاء شده است. مهيمن، يعنى : رقيب، شاهد، قائم به امور آفريده ها و ايمنى بخش. [۱]

قادر و قدير، در قرآن و حديث

در قرآن كريم، صفت «قدير»، ۴۵ بار و صفت «قادر»، با ساخت مفرد و جمع، دوازده بار و صفت «مقتدر»، با ساخت مفرد و جمع، چهار بار و صفت «مقيت»، يك بار و صفت «مهيمن»، يك بار به كار رفته است. همچنين، صفت «قدير»، ۳۵ بار مضمون  «إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَىْ ءٍ قَدِيرٌ؛ همانا خدا بر هر چيزى تواناست»  و چهار بار با صفت «عليم» و يك بار با صفت «غفور» و يك بار نيز در هر يك از تعابير :  «عَفُوًّا قَدِيرًا ؛ بخشنده توانا»  و  «اللَّهُ قَدِيرٌ ؛ خدا تواناست»  و  «كَانَ رَبُّكَ قَدِيرًا ؛ پروردگار تو تواناست»  به كار رفته است.

 آيات و احاديث، بر آن است كه هستىِ آفريده ها نشانه توانايى خداست. نيز توانايى خدا، مطلق است و خداى سبحان، به هر امر ممكنى تواناست و مانند آفريده ها، بر برخى امور توانا و از انجام دادن امورى ديگر، ناتوان نيست. توانايى آفريده ها از جانب خداى متعال است، در حالى كه توانايى خداوند عز و جلذاتى است و معلول موجود ديگرى نيست و از همين رو، ديرينه و جاويد است.

 در برخى احاديث و تفاسير آمده كه صفت «مقيت»، به معناى صفت «مقتدر» است و صفت «مهيمن» در برخى احاديث، يعنى «المهيمن بقدرته؛ نگاهبان (مُشرف) با توانايى خود» و در «خَلَقَ فأتقَنَ وأقامَ فَتَهَيمَنَ؛ آفريد و استوار داشت و به پا داشت و اِشراف يافت».