مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل

استدراکی مهم بر کتاب وسائل الشیعه

ميرزا حسين نوری مشهور به محدث نوری (۱۳۲۰ق) از علمای سرشناس شيعه در قرن چهاردهم است. وی به حدیث شناسی شهره است و آثار ماندگاری در این حوزه پدید آورده است؛ «مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل» یکی از این آثار است.

محدث نوری اين کتاب را که شامل ۲۳۵۱۴ روایت است در تکمیل کتاب وسائل الشيعة نوشتۀ شیخ حر عاملی نگاشته است. او در مقدمه کتاب، انگیزۀ خود را چنین به قلم آورده است:

«عالم کامل، متبحر خبير، محدث نقاد و آگاه، نشر دهنده آثار، جمع آورنده روايات، شيخ محمد بن حسن حر عاملى (قدس الله تعالى روحه الزکية)، در کتاب «وسائل الشيعة»، روايات و احاديث فراوانى را از ميان کتاب هاى روايى علما و اصحاب جمع آورى نموده است؛ رواياتى که براى جان لذّت بخش و براى ديده، نور و روشنى است.

اين کتاب، مرجع شيعه و جمع آورنده دستورهاى شريعت است، چنان که هيچ کتابى به پاى آن نمى رسد و هيچ مجتهد فقيهى براى استنباط احکام شرعى، از آن، بى نياز نيست، ولى ما با مراجعه به ديگر کتاب هاى روايى اصحاب، به بخش ديگرى از روايات برخورديم که کتاب ارزش مند «وسائل الشيعة» آنها را در بر ندارد و آن روايات، بر چند بخش است:

۱. رواياتى که در کتاب هاى روايى معتبر قديمى بوده، ولى به دست شيخ حُر عاملى نرسيده است؛

۲. رواياتى که در کتاب هايى بوده که ايشان، به نام آنها و نام مؤلف آنها دست رسى پيدا نکرده و ما با تحقيقات خود که در خاتمه مستدرک آورده ايم، به نام آنها و نام مؤلفان آنها و اعتبار آنها پى برده ايم؛

۳. برخى از روايات در کتاب هاى معتبرى که در اختيار ايشان بوده وجود داشته، اما وى از آنها اعراض کرده و يا متوجه آنها نشده است.

پس از آنکه به اين روايات دست رسى پيدا کردم، ديدم که جمع آورى آنها و الحاقشان به کتاب «وسائل»، از بهترين عبادات و اعمال براى نزديکى به درگاه خداوند متعال است، چرا که در جمع آورى آنها فوايد بزرگ و مهمى براى حفظ روايات اهل بيت (ع) است و اساس دين با آنها کامل گشته و شريعت پيامبر خاتم(ص) با آنها درخشان تر خواهد شد... .

شيخ حر عاملى، اين دانشمند بزرگ، اگر چه ميوه هاى رسيده و زيبايى از اين باغستان بزرگ روايات اهل بيت(ع) چيده و از گلستان احاديث آن بزرگواران گل هاى عطرانگيزى را به ارمغان آورده و براى جويندگان بعد از خود، مقدار کمى را رها ساخته، اما به شکر خدا و منت و کرم او، بعد از سعى و تلاش فراوان و جست وجوى سخت در کتاب هاى روايى، توانستم اين مجموعه بزرگ و ارزش مند را جمع آورى نمايم که روايات آن، در حدود روايات «وسائل» شده و همچون روايات آن، ارزش مند و گران بها مى باشد».

محدث نورى، نگارش این کتاب را حدود سال ۱۲۹۵ق، در سامرا آغاز کرد و در سال ۱۳۱۹ق، در شهر نجف اشرف، آن را بعد از حدود ۲۴ سال، به پايان رساند.

اعتبار اين کتاب، مانند ديگر مجموعه هاى روايى معتبر است به طوری که بر همه مجتهدين لازم است تا در استنباط احکام شرعى به روايات اين کتاب نيز توجه کنند.

آخوند خراسانى، در مورد اين کتاب، فرموده اند: «در عصر و دوران ما بر هيچ مجتهدى حجت تمام نمى شود مگر آنکه به کتاب «مستدرک الوسائل» محدث نورى مراجعه کند و از روايات آن اطلاع يابد».

تدوین مستدرک به شيوه کتاب «وسائل» است، و ترتيب باب هاى کتاب هم مانند ترتيب باب هاى «وسائل» نام گذارى شده تا مراجعه کننده به راحتى بتواند روايات مورد نظر را پيدا کند و اگر نظر وى با صاحب «وسائل» در نام گذارى برخى باب ها فرق مى کرده، باز هم رعايت هم آهنگى شده است و اگر در باب خاصى، روايات جديدى نيافته، آن باب را حذف نموده است.

در اين کتاب، از صاحب «وسائل»، به «شيخ» تعبير شده و از کتاب «وسائل» با عنوان اصلى نام برده شده است.

در پايان بيشتر ابواب، نکات مهمى در باره مباحث ابواب آمده، مانند احکامى که بايد در آن باب ها مطرح مى شد يا نبايد مطرح مى شد و... .

گاهى روايتى را شيخ حر عاملى در باب خاصى نياورده و در جاى ديگرى آورده است، ولى محدث نورى آن روايت را در آن باب خاص نيز که به نظر وى لازم بوده، آورده است.

با نگاهی به این اثر ارزشمند می یابیم که منابع و کتب معتبر روايى که در «وسائل الشيعة» از آنها يادى نشده، شامل ۷۵ کتاب روايى معتبر شيعه است که محدث نورى از آنها روايت کرده و در خاتمه کتاب، اعتبار هر يک از آنها را به اثبات رسانده است.

خاتمة مستدرک الوسائل

بخشی از کتاب با عنوان خاتمه که شامل دوازده فایده است؛ تسلط و مهارت محدث نوری را علم رجال و کتاب شناسى به تصوير کشیده است. در بخش خاتمه بسيارى از مطالب مهم رجالى و مباحث مشکل علم حديث، با توجه فراوان به توثيقات عامه و اختلاف سبک ها و مبانى علمى گوناگون آمده است.

محدث نورى، در اين بخش، توجه فراوانى به تتبع اقوال و بررسى دیدگاه های گوناگون علماى اين علم دارد؛ به طوری که اين بخش، شامل مجموعه اى بزرگ از راويان احاديث و بررسى برخى از چهره هاى ناشناس آنان نیز شده است. حتی در مواردی وی با تحقيق در زندگانى برخى از چهره هاى ناشناس روات اثبات مى کند که آنان از علماى بزرگ و معتبر بوده اند.

وى، به دفاع از روات اکتفا نکرده، بلکه بسيارى از کتاب هاى روايى و اصول اوليه شيعه را نيز مطرح ساخته و اعلام داشته که آنها نيز مورد اعتماد بسيارى از علماى مشهور بوده اند.

اين خاتمه، از نظر حجم، حدوداً شش برابر خاتمه «وسائل الشيعة» است و از نظر مباحث، بسيار عميق تر و ناظر بر آن و بر بسيارى از کتاب هاى علم حديث و رجال است؛ مثلاً شيخ حر عاملى در مشيخه صدوق، فقط به ذکر طرق شيخ صدوق اکتفا کرده؛ در حالى که در اين کتاب، يک يک رجال صدوق و روايات و مشايخ و شاگردان آنها بررسی شده است.

فهرست فواید دوازده گانه خاتمه به ترتیب زیر است:

۱. منابع کتاب؛

۲. معرفى و اعتبار منابع کتاب و مؤلفين آنها؛

۳. سند محدث نورى به اين کتاب ها و مشايخ روايى وى؛

۴. معرفی کتاب «کافى»، نوشته ثقة الاسلام کلينى؛

۵. شرح مشيخه کتاب «من لا يحضره الفقيه»، نوشته شيخ صدوق؛

۶. نکاتى در باره کتاب «تهذيب»، نوشته شيخ طوسى؛

۷. اصحاب اجماع و تعداد آنها؛

۸. توثيق اصحاب امام صادق(ع)؛

۹. الفاظ دال بر وثاقت و امارات آن؛

۱۰. روات معتبرى که در خاتمه «وسائل الشيعة»، نام آنها برده نشده است؛

۱۱. ديدگاه اخبارى ها دربارۀ حجيت قطع؛

۱۲. ارزش و منزلت علم حديث.

کتابهای مرتبط با مستدرک الوسائل

معجم المفهرس لألفاظ احادیث مستدرک الوسائل به اشراف علیرضا برازش(انصاریان، ۱۳۸۲ش، قم)
جامع نوادر المسائل من مستدرک الوسائل به کوشش سید عبد الحسین خطیب غریفی بهبهانی (مجمع البحوث الاسلامیه، ۱۳۹۴ش، مشهد)

چاپهای مستدرک الوسائل