مطالعه کتاب خرید کتاب دانلود کتاب
عنوان کتاب : کتاب الوافی
محل نشر : اصفهان
ناشر : کتابخانه امیرالمومنین(ع)
تاریخ انتشار : 1406 ق
تعداد جلد : 26
قطع : وزیری
زبان : عربی
رده بندی کنگره : BP‎‏ ‎‏135‎‏ ‎‏/‎‏ف‎‏9‎‏و‎‏2‎‏ ‎‏1365
منبع: افق حوزه
جستجو در Lib.ir

کتاب الوافی

از جوامع حدیثی متأخر

«کتاب الوافى» که در مدت نه سال و يك ماه نوشته شده، نخستین جامع حديثى در دوره متأخران است.

ملا محسن فیض کاشانی (م ۱۰۹۱ق) این کتاب را در یک مقدمه، چهارده کتاب و یک خاتمه تدوین کرده که شامل ۲۷۳ باب و حدود پنجاه هزار حديث (الذريعة، ج۲۵ / ص۱۳، ش۷۳) است. اين كتاب، شامل همۀ احاديث موجود در كتب اربعه (الكافى، من لايحضره الفقيه، التهذيب و الاستبصار) می باشد.

مؤلف انگيزه خود را از تأليف اين كتاب، چنین بيان مى کند:

۱. هيچ يك از كتب اربعه به تنهايى براى مراجعه كننده كافى نيست، زيرا برخى از روايات مهم، در آنها ذكر نشده است.

۲. مراجعه به اين كتب و به دست آوردن روايات مورد نظر، بسيار مشكل است، زيرا عنوان ابواب دچار اختلاف و ناهم گونى است (برخى از احاديث را در باب مناسب خود نياورده و در جاى ديگرى ثبت كرده اند. گاهى بين رواياتى كه تفريق بين آنها بهتر بود، جمع كرده اند و يا بالعكس، رواياتى را كه در مورد موضوع واحد هستند و بايد در يك باب جمع آورى شوند، در چند باب آورده اند).

۳. برخى از روايات، در كتب اربعه تكرار شده اند و اين، سبب ضخامت و حجم فراوان آنها شده است.

فيض، در اين كتاب با ادغام پاره اى از ابواب، در برخى ديگر و جابه جا كردن آنها، تدوين جديدى را براى فقه و حديث پديد آورده است. وى با الهام از شيوه غزالى در احياء علوم الدين، فقه را در دو بخش قرار داده: يكى در فن عبادات و سياسات و ديگرى در فن عادات و معاملات.

مؤلف، در مقدمه، مشکلات ساختاری كتب اربعه را برشمرده و ضرورت تدوين يك كتاب حديثى را بیان داشته است.

وى، ضمن آنكه كتاب الكافى را به خاطر در بر داشتن اصول و خالى بودن از زوايد، شريف ترين، موثق ترين، كامل ترين و جامع ترين كتب اربعه مى داند، اما مشكلاتی نیز در ساختار آن ذکر می کند.

سپس عدم وجود احاديث مربوط به اصول عقايد را در كتاب من لايحضره الفقيه از مشکلات این کتاب می شمارد.

فیض، تهذيب الاحكام را اگر چه جامع احكام می داند و معتقد است که تقريباً تمام احاديث احكام، در آن نقل شده، اما از جهت خالى بودن از احاديث مربوط به اصول عقايد، مانند فقيه می داند.

صاحب الوافى، در ادامه، از تلاش مشايخ سه گانه، در نقل احاديث و گردآورى اخبار پراكنده، قدردانى مى كند و مى گويد:

انصاف اين است كه جمع ميان آنچه انجام داده اند و آنچه واگذاشته اند، كارى ناممكن، بلكه از توان بشر خارج است. به هر حال آنها وظيفه خود را انجام داده اند و آنچه باقى مانده، بر عهده آنان نبوده است.

وی، قبل از وارد شدن در اصل مقصود، دربارۀ این سه امر توضيح داده است: طريق شناسايى علوم دينى، راه شناسايى اسناد حديث ها، و اصطلاحات و قواعد به كار گرفته شده در كتاب.

فهرست چهارده گانه كتاب چنین است:

۱. كتاب عقل و علم و توحيد.

۲. كتاب حجت.

۳. كتاب ايمان و كفر.

۴. كتاب طهارت و زينت.

۵. كتاب صلوة و دعا و قرآن.

۶. كتاب زكات و خمس و مبرات.

۷. كتاب صوم و اعتكاف و معاهدات.

۸. كتاب حج و عمره و زيارات.

۹. كتاب حسبه و احكام و شهادات.

۱۰. كتاب معايش و مكاسب و معاملات.

۱۱. كتاب مطاعم و مشارب و تجملات.

۱۲. كتاب نكاح و طلاق و ولادات.

۱۳. كتاب جنايز و فرايض و وصيات.

۱۴. كتاب روضة كه شامل احاديث متفرقه است.

خاتمة الوافى، در اسناد حديث هاى تهذيب و استبصار و من لا يحضره الفقيه است كه ملا محسن براى سهولت مراجعه، اسامى را به ترتيب الفبا تنظيم کرده و براى رعايت اختصار، اسامى برخى از راويان را به صورت مختصر آورده است.

از امتيازات اين كتاب، ترتيب بسيار عالى در آوردن روايات در باب مناسب است، چنان كه روايات را بر اساس متن آنها و به صورت موضوعى، دسته بندى کرده است. معمولاً عناوين باب ها را از الكافى گرفته يا عين عبارت الكافى را در عنوان باب قرار داده و يا مشابه تعبير الكافى را به كار مى برد و به اين مطلب، تصريح مى كند، ولى همواره از الكافى در انتخاب عناوين پيروى نكرده است، بلكه در برخى از موارد، عناوين دیگری را براى ابواب برمى گزيند. در شيوه چيدن روايات در يك باب هم در بيشتر موارد به كلينى اقتدا كرده است، لكن در برخى موارد هم احساس مى كند كه روايتى بهتر است در باب ديگرى بيايد و لذا در غير بابى كه در الكافى مطرح شده، مى آورد؛ از همین روست که بسيارى از رواياتی كه كلينى در روضه الكافى آورده، در باب هاى مختف الوافى آمده است.

از امتيازات ديگر اين كتاب، شرح لغات موجود در روايات و برخى از آيات است. به طوری که اگر به جمع آورى واژه هاى معنا شده در الوافى بپردازيم، مجموعه خوبى در غريب القرآن و غريب الحديث پديد مى آيد. فيض، از اينكه شارحان آيات قرآنى و روايات، در كلام اهل لغت تتبع و دقت كافى اعمال نمى كنند، گله مند است و در شرح روايت، لغت هاى مشكل آن را معنا مى كند و اين شيوه را در سرتاسر الوافى به كار برده است.

در هنگام تبيين معناى لغوى كلمه، به قرائت هاى مختلف يا نسخه بدل هاى آن و نيز معناى كلمه در زمان صدور روايت توجه دارد، زيرا گاهى يك كلمه اكنون در معنايى به كار مى رود كه در زمان معصومان به اين معنا نبوده است، لذا نمى توان روايت را بر طبق معناى فعلى تبيين كرد.

از ميان منابع لغوى، فيض، توجه بيشترى به النهاية فى غريب الحديث و الاثر، التهذيب فى اللغة، الصحاح، القاموس المحيط و المصباح المنير داشته است.

از ويژگى هاى ديگر اين كتاب، نقل روايت هاى مناسب با هر باب از غير كتب اربعه است. گرچه فيض بر جمع آورى روايات كتب اربعه بنا داشته و معمولاً روايات كتب ديگر را به عنوان شرح بر احاديث كتب اربعه آورده، لكن در بسيارى از موارد، احاديث مناسب با يك باب را از غير كتب اربعه نيز جمع آورى كرده است.

از دیگر امتيازات اين كتاب، مى توان اين موارد را نام برد:

بى نياز كردن محقق از مراجعه به اسناد در بسيارى از روايات، اشاره به موارد تقطيع روايات، تفسير بسيارى از آيات قرآنى در الوافى، توجه به سبب صدور احاديث در هنگام تبيين معانى آنها، تصحيح متون روايات كتب اربعه با استفاده از منابع مختلف روايى، تصحيح اسناد روايات كتب اربعه، رعايت تقواى علمى در نسبت دادن نظريه هاى عالمانه به صاحبان آنها، تبيين فلسفه برخى از مطالب مطرح شده در آيات قرآنى يا روايات، تبعيت محض از دليل در فتاواى فقهى، شرح ضرب المثل هاى موجود در روايات، توضيح و تبيين تشبيه هاى موجود در روايات، واضح كردن معناى روايات با مثال زدن، آوردن اشعار مناسب با مضمون روايات، توجه به قرائت هاى گوناگون و يا احتمال هاى مختلف در معناى حديث، رعايت امانت در نقل سند و متن.

شروح و حواشى الوافى

بر این کتاب شروح و حواشی فراوانی نوشته شده است از جمله خود مؤلف حاشیه ای بر آن نگاشته است. در چاپ ۲۶ جلدی الوافی برخی از حواشی از جمله حواشى ملا رفيع الدين نايينى، علامه مجلسى، ملا صالح مازندرانى، ملا خليل قزوينى و آية الله شعرانى آورده شده است.

معجم، منتخب، مستدرك و فهرست الوافى:

۱. الشافى المنتخب من الوافى، از خود مؤلف. فیض آن را با حذف احاديث معارض، مكرر و اسانيد راويان، از كتاب الوافى استخراج و به ذكر محكمات بسنده نموده است.

۲. نوادر الأخبار( نوادر فيض)؛ فيض پس از گزينش الشافى از كتاب الوافى، تكمله و مستدركى بر الشافى است. شيخ حسن عصفورى آن را با اسم الحدق النواظر به اتمام رسانيده است.

۳. مستدرك الوافى، محمد هادى بن مرتضى، نوه برادر فيض كاشانى.

۴. فهرست الوافى، علم الهدى، محمد بن محسن فيض كاشانى( م ۱۱۱۵ ق).

۵. المعجم المفهرس لألفاظ احاديث كتاب الوافى، على رضا برازش.

چاپهای الوافی

چاپهای مختلفی دارد که شاید کامل ترین آنها به تحقيق ضياء الدين حسينى است که در ۲۶ جلد در انتشارات كتابخانه امام امير المؤمنين( ع) اصفهان به سال ۱۴۰۶ق منتشر شد.

منابع:

تلخیصی از کتابشناسی الوافی در نرم افزار جامع احادیث بر اساس مقالات زیر:

«کتاب شناسی کتاب‌های الوافی، وسائل الشیعة و بحار الانوار» نوشتۀ حسین صفره (مجله علوم حدیث، پاییز ۱۳۸۳).

«سیری در کتاب الوافی» نوشتۀ علی محمد میرجلیلی (مجله علوم حدیث، سال سیزدهم، شماره اول).

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی