الفهرست (شیخ منتجب الدین)

فهرست آثار شیعه

بنابراین قدیمی ترین کتاب جامعی که درباره فهرست کتب شیعه در دست است کتاب فهرست شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق) است.

در قرن ششم هجری، دو کتاب از دو عالم بزرگ که در جهاتی با هم اشتراک دارند (هر دو در یک عصر می‌زیسته و قریب صد سال عمر کرده و در پاره‌ای از مشایخ اشتراک داشته و در وسعت اطلاع کم نظیرند) به عنوان تتمیم کتاب فهرست شیخ تألیف شده است، بدون اینکه هیچ یک از این دو از تألیف دیگر اخذ کرده باشد.

۱. کتاب «معالم العلماء» تألیف محمد بن علی بن شهر آشوب ساروی (م ۵۸۸) است که فهرست شیخ را تلخیص کرده و ۴۳ تن از مؤلفین را اسقاط و در عوض ۱۴۳ نفر را افزوده است؛ مجموع کتابهای اشخاص اضافه شده به انضمام کتابهایی که بر شیخ استدراک کرده، تقریباً ۶۰۰ کتاب است، چنانکه در مقدمه «معالم العلماء» به آن تصریح کرده است.

۲. فهرست حافظ عظیبم الشأن، ابوالحسن منتجب الدین علی بن عبیدالله بن الحسن بن الحسین بن بابویه رازی.

این فهرست که به نام «فهرست شیخ منتجب الدین» مشهور است، یکی از اصول کتب تراجم و رجال محسوب می شود، و با این که بسیار مختصر است و مشتمل بر هیچ گونه تفصیلی نیست، عظمت و وثاقت و اتقان مؤلف باعث اهمیت فوق‌العاده آن شده، و بزرگان علماء رجال و تراجم، از این کتاب فراوان نقل کرده و مطالب آن را در جای جای مؤلفاتشان پخش کرده‌اند. و شاگرد معروف علامه مجلسی، عبدالله بن عیسی افندی صاحب «ریاض العلماء» (متوفای حدود ۱۱۳۰) آن را بتمامه، در اول مجلد «اجازات بحار الانوار» درج کرده و در ضمن آن کتاب چاپ شده است.

شیخ منتجب الدین کتاب را برای عزالدین یحیی از سادات و رؤسای امامیه تألیف کرده است. شیخ منتجب‌الدین، اسماء رجال را مانند شیخ طوسی، به ترتیب الفبا مرتب کرده و تنها حرف اول اسم شخص را مراعات کرده است ـ و ترتیب کامل که امروزه معمول است در کتاب نیست.

در این کتاب نام ۵۴۴ تن از علمای شیعه آمده و کتب بعضی از آنان ذکر شده است. به هنگام نام بردن از اشخاص، گاهی تنها به ذکر نام و نام پدر عالم و اینکه ثقه و عادل است بسنده شده و گاهی به تفصیل سخن گفته است. مثلا شماره ۲۰۳: «الشیخ مجد الدین صاعد بن علی الآبی، فقیه فاضل واعظ». و شماره ۶۴: السید الثائر بالله بن المهدی بن الثائر بالله الحسینی الجیلی؛ کان زیدیاً وادعی امامة الزیدیة و خرج بجیلان ثم استبصر فصار امامیاً، وله روایة الأحادیث، وادعی أنه شاهد صاحب الأمر علیه السلام، وکان یروی عنه أشیاء.

تاریخ تألیف کتاب فهرست بین سالهای ۵۶۶ و ۵۸۴ است و ظاهرا تا بعد از سال ۶۰۰ در آن اضافاتی کرده است.

چاپهای فهرست

تحقیق مرحوم سید عبدالعزیز طباطبائی، به اهتمام سید احمد حسینی اشکوری، مجمع الذخائر الاسلامیه، ۱۴۰۴ق؛ این چاپ در پایان، نه مورد از نام علما را که در کتاب لسان المیزان ابن حجر نقل شده آورده است.
تحقیق مرحوم سیدجلال محدث ارموی، به اهتمام محمد سمامی حائری، کتابخانه آیت الله مرعشی ۱۳۶۶ش، قم؛ این اثر رساله دکتری مرحوم محدث ارموی بوده که بعد از وفاتش کتابخانه آیت الله مرعشی آن را چاپ کرد. تعلیقات بسیار از محدث ارموی از مشخصه بارز این چاپ است. ضمن اینکه مقاله ای با عنوان فایده علم تاریخ از محدث ارموی آغازگر کتاب است.

منبع

جرعه ای از دریا، حضرت آیت الله حاج سید موسی شبیری زنجانی، موسسه کتابشناسی شیعه، ۱۳۸۹ش، قم؛ مقدمه مرحوم علامه سید عبدالعزیز طباطبائی بر چاپ فهرست.

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی