زندگی نامه امام رضا علیه السلام (بخش اول)

بازخوانى[۱]زندگانى امام على بن موسى الرضا(ع) ، از ابتدا تا شهادت ، داراى نكات بسيار ارزشمند و آموزنده اى است. مدّت نسبتاً طولانى امامت امام(ع) از يك سو، و شكل گيرى جريانات انحرافى و رخدادهاى سياسى از سوى ديگر، زندگى ايشان را از زندگى ديگر امامان ، ممتاز ساخته است. پيش از ارائه متن حكمت نامه رضوى، به منظور آشنايى با آن امام ، تاريخ اجمالى زندگى ايشان در هشت بخش ، تقديم خوانندگان عزيز مى گردد. بهره گيرى از منابع متعدّد و معتبر تاريخى - حديثى و همچنين اختصارنويسى از ويژگى هاى اين نوشتار است.

يك. ولادت، نام، كنيه، لقب

على بن موسى الرضا(ع) در روز پنج شنبه[۲]يا جمعه،[۳]يازدهم ذى قعده[۴]سال ۱۴۸ هجرى[۵]در شهر مدينه[۶]قدم به عرصه گيتى نهاد.

نجمه، مادر امام رضا(ع) از دوران حمل خود، اين گونه ياد مى كند:

ايّامى كه من به فرزندم على، حامله شدم، هيچ گاه سنگينى حمل را احساس نكردم. در آن دوران به هنگام خواب، صداى تسبيح و تهليل و تمجيد از درون شكم خويش مى شنيدم. اين صدا، مرا به فزع وا مى داشت و سراسيمه مى شدم؛ ولى چون از خواب بيدار مى شدم، صدا قطع مى شد وديگر چيزى نمى شنيدم. هنگام وضع حمل نيز، على دو دست خود را بروى زمين نهاده و سر خود را رو به آسمان بلند كرده بود و لب هايش حركت مى كرد، گويى سخنى مى گفت. پس از تولّد فرزندم، پدر بزرگوارش موسى بن جعفر(ع) بر من وارد شد و فرمود: «اى نجمه! گوارا باد برتواين كرامت الهى!».

آن گاه من آن طفل را در پارچه ولباسى سفيد پيچيده ، به دست ايشان دادم. موسى بن جعفر(ع) در گوش راست او اذان و در گوش چپش ، اقامه گفت و آب فرات خواست. سپس آن آب را در كام او ريخت و آن طفل را به من باز گردانْد و فرمود : «او را بگير كه بقية اللَّه (بازمانده و يادگار خدا) در زمين است».[۷]

موسى بن جعفر(ع) فرزندش را «على» نام نهاد و «رضا» لقبش داد[۸]و هر گاه در باره فرزندش مى خواست سخنى بگويد ، از او با عنوان «رضا» ياد مى كرد والبته اگر فرزندش حاضر مى بود ، او را «ابو الحسن» خطاب مى كرد.[۹]

بعدها - شايد پس از شهادت امام رضا(ع) - در ميان مخالفان ، شايع شده بود كه مأمون ، چون على بن موسى(ع) را براى ولايت عهدى خويش پسنديده بود، به او لقب رضا داده است. امام جواد(ع) اين فرافكنى را با سخنان قاطع خويش ، خنثا نمود و فرمود:

كَذَبُوا وَ اللَّهِ وَ فَجَرُوا بَلِ اللَّهُ - تَبَارَكَ وَ تَعَالَى - سَمَّاهُ الرِّضَا لِأَنَّهُ كَانَ رِضًى لِلَّهِ - عَزَّ وَ جَلَّ - فِى سَمَائِهِ وَ رِضًى لِرَسُولِهِ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ - صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ - فِى أَرْضِهِ.

به خدا سوگند ، آنها دروغ مى گويند و خلاف مى گويند؛ بلكه خداوند - تبارك و تعالى - او را «رضا» ناميد، زيرا او براى خداوند عزّ و جلّ در آسمانش و براى پيامبر و امامان بعد از او - كه درودهاى خدا بر آنان باد - در زمينش مَرضى بود.

احمد بن محمّد بن ابى نصر بَزَنطى ، از شاگردان امام رضا(ع) و امام جواد(ع) ، وقتى سخنان جواد الأئمّه عليهم السلام را مى شنود ، از ايشان مى پرسد: مگر نه اين است كه ساير پدرانتان نيز مورد رضاى خدا و پيامبر او و امامان بوده اند؟ پس به چه دليل از ميان ايشان، فقط پدرتان «رضا» ناميده شده است؟ امام جواد(ع) چنين پاسخ مى دهد: «چون همان گونه كه دوستان و طرفداران پدرم به ايشان [به حسب ظاهر ]رضايت داده و ايشان را پذيرفتند، مخالفان و حاكمان نيز ايشان را قبول كرده، به ايشان رضايت داده بودند . اين حالت ويژه، براى پدران و اجداد ايشان اتّفاق نيفتاد. بنا بر اين، از بين آنان، فقط ايشان "رضا" ناميده شده است».[۱۰]

گفتنى است اگر چه لقب «رضا»، همواره به مشهورترين لقب امام هشتم شناخته شده است؛ امّا در برخى متون روايى، القاب ديگرى را نيز براى ايشان برشمرده اند كه عبارت اند از :

الصابر، الفاضل، الزكي، الصدّيق، الولي، الوفي، الرضي، الضامن، سراج اللَّه، نور الهدى، قرّة اَعيُن المؤمنين، عالم آل محمّد، غيظ الملحدين، مكيدة الملحدين، كفو الملك، كافي الخلق، ربّ السرير و رئاب التدبير .[۱۱]همچنين در منابع روايى، از ايشان با دو كنيه «ابو الحسن»[۱۲]و «ابو محمّد»[۱۳]، ياد شده است.

دو . خانواده

۱ . مادر

مادر امام رضا(ع) نيز همانند مادران بعضى ديگر از امامان، كنيزى «اُمّ ولد»[۱۴]بوده است. بانو حميده ، مادر امام كاظم(ع) ، اين كنيز را در همان ايّام دوشيزگى اش[۱۵]براى كنيزى خويش خريد .[۱۶]وى از اهالى سرزمين نوبه[۱۷]بود و نامش را «تُكتَم» ثبت كرده اند[۱۸]كه پس از آن كه به خانه امام(ع) قدم نهاده ، «نجمه» ناميده شده است.[۱۹]

بانو حميده ، تُكتَم را به فرزندش امام موسى بن جعفر(ع) بخشيد و در معرّفى وى ، چنين گفت:

يَا بُنَىَّ! إِنَّ تُكْتَمَ جَارِيَةٌ مَا رَأَيْتُ جَارِيَةً قَطُّ أَفْضَلَ مِنْهَا وَ لَسْتُ أَشُكُّ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى سَيُظْهِرُ نَسْلَهَا إِنْ كَانَ لَهَا نَسْلٌ وَ قَدْ وَهَبْتُهَا لَكَ فَاسْتَوْصِ خَيْراً بِهَا.[۲۰]

فرزندم! تُكتَم ، زنى است كه تاكنون از او بهتر نديده ام . يقين دارم اگر صاحب فرزند شود ، نسل پاكى خواهد داشت . او را به تو بخشيدم . قدرش را به نيكى بدان.

وى پس از آن كه فرزندش على بن موسى(ع) را به دنيا آورد ، لقب «طاهره» گرفت . او اگر چه شيرش كم نشده بود، ولى متمايل بود تا دايه اى براى فرزندش بگيرند. وقتى دليل آن را از تُكتَم پرسيدند، پاسخ داد: دروغ نمى گويم. شيرم كم نشده؛ ولى من همواره بر خواندن دعاها و نمازهايى مواظبت مى كردم كه از هنگام ولادت او، كم شده است.[۲۱]

منابع روايى و تاريخى، اسامى، كنيه ها و القاب متعدّدى را براى مادر امام رضا(ع) ثبت كرده اند كه عبارت اند از:

تُكتَم، نوبيه، سكينه، خيزران، خيزران المرسيه، صقر، طاهره، اَروى، نجمه، اُمّ البنين، شقراء نوبيه، سها، نجيّه، تحيّه، سلامه، صفراء، سمان، سمانه، سبيكه، شهد و... .[۲۲]

۲ . همسر

نام تنها همسر امام رضا(ع) ابتدا «دُرّه» بوده كه ايشان پس از ازدواج، نام وى را «خيزران» گذاشت. او همچون ماريه قبطيه، همسر پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله كنيزى قِبطى بود . نام هاى ديگر وى را «سبيكه نوبيه»، «ريحانه» و كنيه اش را «اُمّ محسن» گفته اند.[۲۳]وى مادر امام جواد(ع) بوده است.[۲۴]

۳ . فرزند

در باره شمار فرزندان امام(ع) اختلاف است. دستِ كم پنج نظر وجود دارد كه رأى نخست، از شهرت بيشترى برخوردار است:

- امام جواد(ع) تنها فرزند امام رضا(ع) بوده است.[۲۵]

- دو پسر: محمّد(ع) و موسى[۲۶]

- دو پسر و يك دختر[۲۷]

- پنج فرزند (پسر و دختر)[۲۸]

- شش فرزند؛ پنج پسر و يك دختر.[۲۹]