منابع توقيع های حضرت مهدی(ع)

همزمان با صدور و نشر توقيع ها ، برخى محدّثان به گردآورى آنها همّت گماشتند . از جمله مؤلّف پُركار ، عبد اللَّه بن جعفر حميرى ، بزرگ قميان در نيمه دوم قرن سوم و از عالمان دوران غيبت صغرا ، چهار كتاب در اين باره نوشت كه يكى از آنها ويژه توقيع هاى ولىّ عصر(ع) ، به نام قرب الإسناد إلى صاحب الأمر(ع) است .[۱]

افزون بر او ، محمّد بن عيسى بن عبيد ، كتابى به نام التوقيعات نگاشته[۲]كه به دست ما نرسيده است ؛ ولى دور از ذهن است كه به توقيعات امام زمان(ع) پرداخته باشد ؛ زيرا او از راويان امام جواد(ع) (م ۲۲۰ ق) است و بعيد است كه تا اواخر قرن سوم ، زنده و يا دست كم به تأليف مشغول بوده باشد و همين استدلال در باره عبد اللَّه بن صلت - كه او را داراى كتابى به نام التواقيع دانسته اند -[۳]جارى است ؛ زيرا وى نيز از ياران امام رضا(ع) (م ۲۰۳ ق) بوده[۴]و احتمال زنده ماندن او تا اواخر قرن سوم ، بعيد است .

كتاب هاى نوشته شده در باره وكيلان و سفيران امام زمان(ع) نيز منابع گزارش دهنده توقيع هاى ولىّ عصر(ع) هستند ، مانند : أخبار وكلاء الأربعة تأليف احمد بن محمّد بن عيّاش (م ۴۰۱ ق) .[۵]نمونه هاى ديگر ، كتاب احمد بن محمّد بن نوح سيرافى با همين نام است[۶]و كتاب هبة اللَّه كاتب در باره اخبار ابو عمرو عَمرى و ابو جعفر عَمرى - وكيل اوّل و دوم امام(ع) -[۷]كه هيچ يك از آنها در دسترس نيست ؛ امّا نقل قول هايى در الغيبةى طوسى[۸]و نيز توصيف آنها از سوى نجاشى ، نشان از در اختيار داشتن آنها از سوى اين دو رجال شناس و فهرست نگار بزرگ شيعه دارد .

گفتنى است : رجال شناس ديگر شيعه ، كشّى ، تنها چند توقيع از امام عصر(ع) گزارش كرده است ، با آن كه توقيعات امامان ديگر را به فراوانى ياد كرده است . علّت اين امر مى تواند ناشى از قرب زمانى صدور توقيعات به عصر وى و بُعد مكانى كشّى از سوى ديگر باشد ؛ زيرا او در دورترين نقاط شرق اسلامى مى زيسته و رسيدن اخبار مربوط به توقيعات - كه بيشتر آنها در اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم صادر شده اند - ، نيازمند زمانى بيشتر بوده كه كشّى - كه حدود اواسط قرن چهارم وفات يافته - به آنها دسترس يابد .

اين نكته را تاريخ درگذشت سه مؤلّف ياد شده (احمد بن محمّد بن عيّاش ، احمد بن محمّد بن نوح سيرافى و هبة اللَّه كاتب) تأييد مى كند . اين سه ، همگى در اواخر قرن چهارم و در عراق مى زيسته اند . گفتنى است در باره همان يك توقيع گزارش شده كشّى در باره لعن احمد بن هلال عبرتايى ، اين ترديد وجود دارد كه توقيع از جانب امام عسكرى(ع) و يا از جانب امام زمان(ع) است، هر چند قول به صدور آن از امام زمان ، قرينه هاى بيشترى دارد .[۹]

مهم ترين منابع توقيع هاى امام عصر(ع) ، كمال الدين شيخ صدوق و الغيبة شيخ طوسى هستند كه بابى جداگانه را به توقيع هاى ولىّ عصر(ع) اختصاص داده اند و در ابواب ديگر كتاب هم ، توقيع هايى را گزارش كرده اند . كلينى - كه خود در عصر غيبت صغرا مى زيسته و در مراكز اصلى حديث (قم ، رى و بغداد) حضور داشته - ، پيش تر از اين دو ، توقيع هايى را در نخستين جلد الكافى گزارش كرده است . بعدها و در كتاب هاى حديثى متأخّر ، مانند : الاحتجاج ، معادن الحكمة ، بحار الأنوار و نيز كتاب هايى كه در دوره معاصر در باره امام زمان(ع) و يا مكاتبه هاى ايشان و امامان عليهم السلام نوشته شده اند ، مانند آنچه آية اللَّه احمدى ميانجى در جلد هفتم مكاتيب الأئمّة آورده است ، گزارش هاى مفصّل و دقيقى در باره توقيع ها به چشم مى آيند كه شيخ آقا بزرگ تهرانى و آقاى مهدى پور ، بسيارى از آنها را نام برده اند .[۱۰]آقاى جبّارى نيز چند كتاب ديگر را نام برده است ، مانند : كلمة الإمام المهدى(ع) سيّد حسن شيرازى ، إلزام الناصب على يزدى حائرى ، توقيعات مقدّسه ى جعفر وجدانى ، مجموعه سخنان و توقيع ها و ادعيه حضرت بقيّة اللَّه(ع) خادمى شيرازى .[۱۱]همچنين سيّد محمّدجواد شبيرى ، در باره بعضى توقيع ها و مفاد آنها ، برخى بررسى هاى ويژه را در مدخل «توقيع ۳» دانش نامه جهان اسلام ، گزارش كرده است .[۱۲]