جابر و جبّار

پرسش :

جابر و جبّار در لغت و قرآن و حدیث به چه معناست؟



پاسخ :

واژه شناسى «جابر» و «جبّار»

صفت «جابر (به سامان كننده)» ، اسم فاعل از «جَبَر ، يَجْبُرُ» از مادّه «جبر» است كه آن هم گونه اى از سترگى و بلندْ پايگى و ايستادگى است و جبر ، آن است كه انسان از هر نيازى ، بى نياز گردد . گفته مى شود : «جبرتُ العظم جبرا ؛ آن را به سامان كردم» و «وجبرتُ اليتيم ؛ به او عطا كردم» .

راغب مى گويد :

معناى اصلى جبر ، به سامان كردن يك چيز با گونه اى از چيرگى است . . . و گاه جبر ، درباره به سامان كردنِ تنها (عارى از قهر) . . . و گاه درباره قهر تنها به كار مى رود .

ابن فارس مى گويد :

صفت «جبّار (چيره)» نيز ساخت مبالغه از «أَجْبَرَ ، يُجْبِرُ» از مادّه «جبر» است . گفته مى شود : «أجبرت فلانا على الأمر ؛ فلانى را بر آن كار ، مجبور كردم» و اين ، جز با چيرگى و گونه اى از بزرگ گيرى خود در برابر او ، شدنى نيست .

ابن اثير گفته است :

در نام هاى خداوند والا «جبّار» هست و معناى آن ، كسى است كه بندگان را بر هر امر و نهى كه بخواهد ، وا مى دارد .

جابر و جبّار، در قرآن و حديث

نام «جبّار» ، در قرآن كريم يك بار درباره خدا به كار رفته و نام «جابر» ، در آن نيامده است . قرآن كريم ويژگى «جبّاريت» براى غير خداوند والا را نُه بار ذكر كرده و در هشت مورد ، آن را نكوهيده است . براى مثال ، اين دو آيه :  «و هر گردنْ فرازِ بسيارْ روىْ بر تابنده [ازحق] ، ناكام گشت»  و  «آن سان خداوند ، بر هر دل [انسانِ ]بزرگىْ فروشِ گردنْ فراز،مُهر مى زند»  .

احاديث ، اين صفت را از صفات ويژه خدا برشمرده اند : «تو چيره اهل آسمان ها و چيره اهل زمين هستى. در آنها هيچ چيره اى جز تو نيست» .

و دليل حصر اين صفت به خداى سبحان ، آن است كه سترگىِ (سلطه) مطلق و قهر و غلبه بر جهان ، تنها از آنِ آفريدگار جهان و مالك آن است و براى هيچ آفريده اى ، مانند اين صفت نيست . از اين جاست كه اگر كسى خود را در جايگاه خداوند قرار دهد و اراده خود و نه اراده خدا را بر ديگران حاكم سازد و با ايشان با منطق زور و ستم رفتار كند ، كار وى ، مصداق ظلم است و سزاوار نكوهش .

راغب در اين زمينه گفته است :

جبّار در وصف انسان ، به كسى گفته مى شود كه كاستىِ خود را با ادّعاى منزلتى از بلندْ پايگى كه شايسته آن نيست ، جبران كند .

در احاديث ، آثار و ويژگى هاى متعدّدى براى صفت «جبّار» و «جابر» ياد شده است . از جمله آثار و ويژگى هاى صفت «جبّار» : غلبه ، نفى ضد ، همانند ، و وزير است و از جمله امورى كه «جابريت» خداوند والا به آنها تعلّق گرفته ، نادارى ، بينوايى و بيمارى است .



بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت