مرد ، به عنوان مدیر خانواده ، علاوه بر وظایف مشترك ، وظایف ویژه اى به عهده دارد كه انجام دادن آنها ، نقش مؤثّرى در تحكیم این نهاد ، ایفا مى نماید . مهم ترینِ این وظایف ، عبارت اند از :
۱ . تأمین نیازهاى دینى
دین ، اساسى ترین عامل امنیت و آرامش درونى خانواده است . از این رو ، رعایت ارزش هاى دینى ، مهم ترین عامل تحكیم خانواده محسوب مى شود .
امام على علیه السلام طبق نقلى ، درباره نقش دین در آرامش زندگى چنین مى فرماید :
إنّی إذَا استَحكَمتُ فِی الرَّجُلِ خَصلَةً مِن خِصالِ الخَیر احتَمَلتُهُ لَها وَاغتَفَرتُ لَهُ فَقَد ما سِواها ، ولا أغتَفِرُ لَهُ فَقدَ عَقلٍ ولا عَدَمَ دینٍ ، لِأنَّ مُفارَقَةَ الدّینِ مُفارَقَةُ الأمنِ ، ولا تَهنَأ حَیاةٌ مَعَ مَخافَةٍ ، وعَدَمُ العَقلِ عَدَمُ الحَیاةِ ، ولا تُعاشَرُ الأمواتُ .[۱]من هر گاه در مردى ، خصلتى از خصلت هاى نیك را استوار یافتم ، او را به سبب دارا بودن آن ، تحمّل مى كنم و بى بهرگى اش از دیگر خصلت هاى نیك را نادیده مى گیرم ؛ امّا نمى توانم نابخردى و بى دینىِ او را نادیده بگیرم ؛ زیرا جدا شدن از دین ، جدا شدن از امنیت [و آرامش ]است . زندگىِ همراه با ترس ، گوارا نیست ، و نابخردى نیز مُردگى است ، و با مردگان ، كسى معاشرت نمى كند .
قرآن كریم ، مردان باایمان را موظّف كرده كه از طریق تأمین نیازهاى دینى خانواده خود ، آنان را از گرفتارى آتش دوزخ محافظت كنند :
«یـأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ قُواْ أَنفُسَكُمْ وَ أَهْلِیكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَةُ عَلَیهَا مَلَـلـءِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا یعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَ یفْعَلُونَ مَا یؤْمَرُونَ .[۲]اى كسانى كه ایمان آورده اید ، خودتان و خانواده تان را از آتشى كه سوخت آن ، مردم و سنگ ها هستند ، حفظ كنید . بر آن آتش ، فرشتگانى خشن و سختگیر [ گمارده شده ]اند . از آنچه خدا به آنان دستور داده ، سرپیچى نمى كنند و آنچه را كه مأمورند ، انجام مى دهند » .
از امام على علیه السلام در تبیین این آیه روایت شده كه مى فرماید :
عَلِّمُوهُم وأدِّبُوهُم .[۳]به آنان علم و أدب بیاموزید .
بى توجّهى به ارزش هاى دینى ، پیش از آن كه اعضاى خانواده را در آخرت ، گرفتار آتش دوزخ كند ، در همین دنیا آنها را در آتش احساس ناامنى خانوادگى و انواع مشكلات ناشى از آن مى سوزاند .
نخستین وظیفه مرد براى احیاى ارزش هاى دینى در خانواده خود ، وادار ساختن آنها به نماز است ؛ زیرا نماز ، از انواع ناهنجارى هاى اخلاقى و رفتارى پیشگیرى مى نماید .[۴]خداوند متعال خطاب به پیامبر خود مى فرماید :
«وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَوةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیهَا .[۵]و كسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شكیبا باش» .
توجه به خدا ، نه تنها در تأمین نیازهاى معنوى و آرامش روانى خانواده مؤثّر است ، بلكه در رهایى از تنگناهاى مادى زندگى نیز نقش دارد . از این رو ، اهل بیت علیهم السلام در گرفتارى ها ، از خانواده خود مى خواستند كه از نماز و دعا یارى جویند .[۶]
بدیهى است كه تأكید بر نماز در تربیت دینى ، به معناى بى توجّهى به دیگر ارزش ها نیست ؛ بلكه برنامه ریزى جهت پرورش همه ارزش هاى اسلامى و انسانى در خانواده ضرورى است ، چنان كه از پیامبر(ص) روایت شده است كه مى فرماید :
أدِّبوا أولادَكُم عَلى ثَلاثِ خِصالٍ : حُبِّ نَبِیكُم ، وحُبِّ أهلِ بَیتِهِ ، وعَلى قِراءَةِ القُرآنِ .[۷]فرزندان خود را بر سه خصلتْ تربیت كنید : دوست داشتن پیامبرتان ، دوست داشتن اهل بیت او ، و خواندن قرآن .
نیز روایت شده كه امام على علیه السلام خطاب به كمیل بن زیاد فرمود :
یا كُمَیلُ ، مُر أهلَكَ أن یروحوا فی كَسبِ المَكارِمِ ، ویدلِجوا فی حاجَةِ مَن هُوَ نائِمٌ .[۸]اى كمیل ! به خانواده ات فرمان بده كه روزها در پى كسب خصلت هاى والاى انسانى بروند ، و شبانگاهان ، در پى رفع نیازهاى خُفتگان .
۲ . تأمین نیازهاى علمى و فرهنگى
مدیر خانواده ، نه تنها باید براى تربیت دینىِ اعضاى این نهاد مقدّس برنامه ریزى كند ، بلكه موظّف است كه جهت تأمین نیازهاى علمى و فرهنگى آنان ، اقدامات لازم را انجام دهد . از امام على علیه السلام روایت شده كه فرمود :
مُروا أولادَكُم بِطَلَبِ العِلمِ .[۹]فرزندانتان را به علم آموزى وا دارید .
همچنین پیامبر(ص) در حدیثى مى فرماید :
أكرِموا أولادَكُم ، وأحسِنوا أدَبَهُم ؛ یغفَر لَكُم .[۱۰]به فرزندان خود احترام بگذارید و آنان را نیكو تربیت كنید تا آمرزیده شوید .
از امام صادق علیه السلام روایت شده كه فرمود :
لا یزالُ العَبدُ المُؤمِنُ یورِثُ أهلَ بَیتِهِ العِلمَ وَالأدَبَ الصّالِحَ حَتّى یدخِلَهُمُ الجَنَّةَ جَمیعا .[۱۱]بنده مؤمن ، پیوسته براى خانواده اش دانش و تربیت نیكو به ارث مى نهد تا این كه همه آنها را وارد بهشت كند .
۳ . تأمین هزینه اقتصادى
یكى از وظایف اختصاصى و اصلى مرد ، تأمین هزینه اقتصادى خانواده است . از منظر شمارى روایات ، تلاش براى انجام دادن این وظیفه ، فضیلتى همانند جهاد در راه خدا دارد :
مَن سَعى فی نَفَقَةِ عِیالِهِ ووالِدَیهِ فَهُوَ كَالمُجاهِدِ فی سَبیلِ اللّهِ .[۱۲]كسى كه براى تأمین هزینه خانواده اش و پدر و مادرش تلاش كند ، همانند مجاهدِ در راه خداست .
در شمار دیگرى از روایات ، تأمین هزینه خانواده ، صدقه محسوب شده است :
نَفَقَةُ الرَّجُلِ عَلى أهلِهِ صَدَقَةٌ .[۱۳]نفقه مرد به خانواده اش ، صدقه است .در برخى از روایات نیز آمده است :
أوَّلُ ما یوضَعُ فی میزانِ العَبدِ نَفَقَتُهُ عَلى أهلِهِ .[۱۴]نخستین چیزى كه در ترازوى [ اعمال ] بنده گذاشته مى شود ، نفقه او بر خانواده اش است .
گشاده دستى در حد توان ،[۱۵]نسبت به تأمین نیازهاى خانواده نیز توصیه شده است :
أرضاكُم عِندَ اللّهِ أسبَغُكُم عَلى عِیالِهِ .[۱۶]خشنودترین شما نزد خداوند ، كسى است كه خانواده خود را بیشتر در رفاه ، قرار بدهد .
البته افراط در گشاده دستى ، نكوهیده است . بنا بر این ، گشاده دستى براى خانواده نباید از مرز اعتدال ، خارج گردد .
۴ . تأمین نیازهاى روانى
تأمین نیازهاى روحى و روانى خانواده نیز در كنار تأمین نیازهاى دینى ، علمى ، فرهنگى و اقتصادى آنها ، در جهت تحكیم این نهاد ، از اهمیت ویژه اى برخوردار است . به این سخن آموزنده و سازنده بنگرید :
مَن أدخَلَ عَلى أهلِ بَیتِهِ سُرورا ، خَلَقَ اللّهُ مِن ذلِكَ السُّرورِ خَلقا یستَغفِرُ لَهُ إلى یومِ القِیامَةِ .[۱۷]هر كس خانواده اش را شاد سازد ، خداوند ، از آن شادى ، مخلوقى مى آفریند كه تا روز قیامت ، برایش طلب آمرزش مى كند .
بر این پایه ، هر اقدام مشروعى كه در جهت شادى خانواده انجام شود ، مانند : همنشینى با اعضاى خانواده ،[۱۸]غذا خوردن با آنها ،[۱۹]مراعات میل آنها در انتخاب نوع غذا ،[۲۰]و هدیه آوردن از سفر براى آنها ،[۲۱]پسندیده است .
۵ . غیرت ورزى
یكى از وظایف اختصاصى مرد ، غیرت ورزى نسبت به همسر است ، بدین معنا كه وى نباید اجازه دهد همسرش ، آگاهانه یا ناخودآگاه ، زمینه آلودگى و بى عفّتى خود را فراهم سازد . از این رو ، كسى كه اجازه مى دهد زنش آرایش كرده از خانه بیرون رود و خود را در معرض دید چشم هاى ناپاك قرار دهد ، همچنین كسى كه از بى عفّتى همسر خود خبر دارد و اقدامى در جهت پیشگیرى از آن انجام نمى دهد ، دیوث و بى غیرت نامیده شده است :
أیما رَجُلٍ رَضِی بِتَزَینِ امرَأَتِهِ وتَخرُجُ مِن بابِ دارِها ، فَهُو دَیوثٌ ، ولا یأثَمُ مَن یسَمّیهِ دَیوثا . وَالمَرأَةُ إذا خَرَجَت مِن بابِ دارِها مُتَزَینَةً مُتَعَطِّرَةً وَالزَّوجُ بِذاكَ راضٍ ، بُنِی لِزَوجِها بِكُلِّ قَدَمٍ بَیتٌ فِی النّارِ .[۲۲]هر مردى كه راضى است همسرش خود را بیاراید و از خانه بیرون برود ، آن مرد ، دیوث است ، و هر كه او را دیوث بنامد ، گناه نكرده است . هر گاه زن ، آرایش كنان و عطرزنان ، از خانه اش خارج شود و شوهرش به این كارِ او راضى باشد ، به ازاى هر قدمى كه بر مى دارد ، براى شوهر او ، خانه اى در جهنّم بنا مى شود .
البته غیرت ورزى نا به جا و محدود كردن بى جهت زن ، نه تنها پسندیده نیست ، بلكه ـ چنان كه خواهیم گفت ـ یكى از عوامل فروپاشى خانواده است .[۲۳]
[۱]ر . ك : ص ۲۴۸ ح ۳۸۳ .
[۲]تحريم : آيه ۶ .
[۳]ر . ك : ص ۲۵۰ ح ۳۹۰ .
[۴]. إنّ الصَلاةَ تَنهى عَنِ الفَحشاءِ والمُنكَر ؛ آية اللّه محمّدتقى بهجت از استاد خود آية اللّه ميرزا على قاضى نقل كردند : «هر كس مداومت كند بر نمازهاى واجب در اوّل وقت ، به همه مقامات معنوى مى رسد و اگر نرسيد ، مرا لعنت كند!» .
[۵]. طه : آيه ۱۳۲ .
[۶]. ر . ك : ص ۲۵۹ (نقش نماز ، در رهايى از تنگناهاى زندگى) و ص ۲۶۱ (نقش دعا ، در رهايى از تنگناهاى زندگى) .
[۷]ر . ك : ص ۲۶۰ ح ۴۱۱ .
[۸]ر . ك : ص ۲۶۰ ح ۴۱۲ .
[۹]ر . ك : ص ۲۶۰ ح ۴۱۳ .
[۱۰]ر . ك : ص ۲۶۲ ح ۴۱۸ .
[۱۱]ر . ك : ص ۲۶۲ ح ۴۱۵ .
[۱۲]ر . ك : ص ۳۰۴ ح ۴۹۱ .
[۱۳]ر . ك : ص ۳۰۰ ح ۴۸۳ .
[۱۴]ر . ك : ص ۲۸۸ ح ۴۵۶ .
[۱۵]. ر . ك : ص ۲۹۹ (گشاده دستى براى خانواده) .
[۱۶]ر . ك : ص ۲۹۸ ح ۴۷۸ .
[۱۷]ر . ك : ص ۲۲۶ ح ۳۳۳ .
[۱۸]. ر . ك : ص ۲۳۱ (همنشينى با خانواده و غذا خوردن با آنان) .
[۱۹]ر . ك : ص ۲۳۱ (همنشينى با خانواده و غذا خوردن با آنان) .
[۲۰]ر . ك : ص ۲۳۳ (رعايت علاقه خانواده به غذا) .
[۲۱]ر . ك : ص ۲۲۹ (هديه آوردن در بازگشت از سفر) .
[۲۲]ر . ك : ص ۲۴۲ ح ۳۷۳ .
[۲۳]. ر . ك : ص ۴۳۵ (غيرت ورزى نابه جا) .