آیه وراثت کتاب:
ثُمَّ أَوْرَثْنَا ٱلْكِتَابَ ٱلَّذِینَ ٱصْطَفَینَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَیرَاتِ بِإِذْنِ ٱللهَ ذَٰلِكَ هُوَ ٱلْفَضْلُ ٱلْكَبِیرُ.[۱]
سپس، این کتاب را به بندگان برگزیده خود، به میراث دادیم. برخی از آنان بر خود ستمکارند و برخی از ایشان، میانه رو هستند و برخی در کارهای نیک، به فرمان خدا، پیشگام اند و این است فزونی و بخششِ بزرگ.
۱. ابو حمزه ثُمالی گزارش می کند: من نزد امام سجّاد(ع) نشسته بودم. دو نفر عراقی نزد ایشان آمدند و از آیه (ثُمَّ أَوْرَثْنَا ٱلْكِتَابَ ٱلَّذِینَ ٱصْطَفَینَا) پرسیدند. امام(ع) فرمود: «شما اهل عراق، [در باره آن] چه باوری دارید؟».
آن دو گفتند: آنان می گویند که این آیه در باره امّت محمّد(ص) نازل شده است.
امام(ع) فرمود: «[اگر این گونه باشد] بنا بر این، امّت محمّد باید همگی در بهشت باشند؟!».
من گفتم: ای فرزند پیامبر خدا! پس این آیه در باره چه کسانی نازل شده است؟
امام(ع) سه مرتبه فرمود: «به خدا سوگند، در باره ما اهل بیت، نازل شده است».[۲]
۲. ابو اسحاق سبیعی نیز نقل می کند: در سفر حج، امام باقر(ع) را ملاقات کردم و از آیه (ثُمَّ أَوْرَثْنَا ٱلْكِتَابَ ٱلَّذِینَ ٱصْطَفَینَا مِنْ عِبَادِنَا) از ایشان سؤال کردم.
امام(ع) فرمود: «ای ابو اسحاق! قوم تو (یعنی کوفیان) چه نظری دارند؟».
گفتم: آنان می گویند این آیه در باره همه امّت، نازل شده است.
امام(ع) فرمود: «اگر همگی اهل بهشت باشند، چه چیز آنان را از ترکِ مَحارم، باز می دارد و بیم می دهد؟!».
گفتم: فدایت شوم، نظر شما چیست؟
امام(ع) فرمود: ای ابو اسحاق! این آیه تنها در باره ماست».[۳]
۳. از امام باقر(ع) روایت شده که در باره این آیه فرمود:
فَهُم آلُ مُحَمَّدٍ صَفوَةُ اللّهِ، (فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ) وَ هُوَ الهالِکُ، (وَ مِنْهُم مُقْتَصِدٌ) و هُمُ الصّالِحونَ، (وَ مِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَیرَاتِ بِإِذْنِ ٱللّهِِ)، فَهُوَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ(ع).[۴]
آنان، خاندان محمّد و برگزیدگان الهی هستند: (برخی از آنان به خود ستم می کنند) و او کسی است که هلاک می گردد: (برخی از آنان، میانه رو هستند) که مراد صالحان هستند: (و برخی به توفیق الهی در نیکی ها، پیش گام هستند) که او، علی بن ابی طالب(ع) است.
۴. از امام باقر(ع) روایت شده که در باره این آیه فرمود:
السَّابِقُ بِالخَیراتِ: الإِمامُ، وَ المُقتَصِدُ: العارِفُ لِلإِمامِ، وَ الظّالِمُ لِنَفسِهِ: الَّذی لا یَعرِفُ الإمامَ.[۵]
پیش گام نیکی ها، امام است؛ میانه، کسی است که امام را می شناسد؛ و ظالم به خود، کسی است که امام را نمی شناسد.
۵. در نقلی دیگر از امام باقر(ع) آمده است:
السّابِقُ بِالخَیراتِ: الإمامُ، فَهِیَ فی وُلدِ عَلِی وَ فاطِمَةَ(ع).[۶]
پیش گامِ نیکی ها، امام است و این آیه، در باره فرزندان علی و فاطمه(ع) است.
۶. در روایتی دیگر آمده است که امام صادق(ع) فرمود:
إنَّ فاطِمَةَ أحصَنَت فَرجَها فَحَرَّمَ اللّهُ ذُرِّیَّتَها عَلَی النّارِ، وَ فیهم نَزَلَت: (ثُمَّ أَوْرَثْنَا ٱلْكِتَابَ ٱلَّذِینَ ٱصْطَفَینَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُم مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَیرَاتِ).[۷]
فاطمه(ع) [همچون مریم] پاک دامن بود. لذا خداوند ذرّیه او را بر آتش، حرام ساخت و در باره آنان فرمود: (سپس این کتاب را به بندگان برگزیده خود، به میراث دادیم؛ امّا برخی از آنان بر خود ستمکارند و برخی از ایشان، میانه رو هستند و برخی از آنان، در کارهای نیک به فرمان خدا پیش گام اند).
۷. امام صادق(ع) به سلیمان بن خالد ـ که ابتدا زیدی بود ـ[۸]فرمود: «شما در باره آیه (ثُمَّ أَوْرَثْنَا ٱلْكِتَابَ ٱلَّذِینَ ٱصْطَفَینَا مِنْ عِبَادِنَا) چه باوری دارید؟».
او پاسخ داد: می گوییم این آیه در باره فاطمیان قیام کننده با شمشیر است.
امام(ع) فرمود: «این گونه نیست که می اندیشی! کسی که قیام مسلّحانه می کند و مردم را به تفرقه فرا می خواند، داخل در آیه نیست».
سلیمان به امام گفت: پس «کسی که به خود ظلم می کند»، چه کسی است؟
امام(ع) فرمود:
الجالِسُ فی بَیتِهِ لا یَعرِفُ حَقَّ الإمامِ، وَ المُقتَصِدُ: العارِفُ بِحَقِّ الإِمامِ، وَ السّابِقُ بِالخَیراتِ: الإمامُ.[۹]
[او] کسی است که در خانه می نشیند و حقّ امام را نمی شناسد؛ و میانه رو، کسی است که حقّ امام را می شناسد، و پیش گام در نیکی ها، امامِ معصوم است.
۸. از ابو بصیر نیز نقل شده که گفت: از امام صادق(ع) در باره این آیه سؤال کردم. فرمود: «تو چه می گویی؟»
گفتم: من بر این باورم که این آیه، ویژه فرزندان فاطمه(ع) است.
امام(ع) فرمود:
أمّا مَن سَلَّ سَیفَهُ وَ دَعَا النّاسَ إلیٰ نَفسِهِ إلَی الضَّلالِ مِن وُلدِ فاطِمَةَ وَ غَیرِهِم، فَلَیسَ بِداخِلٍ فِی الآیَةِ.[۱۰]
امّا کسی که شمشیر کشیده و مردم را به سوی خود و به گم راهی فرا می خوانَد ـ از فرزندان فاطمه باشد یا نباشد ـ داخل در آیه نیست.
۹. از امام رضا(ع) نقل شده که در پاسخ در باره مراد آیه (ثُمَّ أَوْرَثْنَا ٱلْكِتَابَ ٱلَّذِینَ ٱصْطَفَینَا مِنْ عِبَادِنَا) فرمود:
وُلدُ فاطِمَةَ(ع) وَ السّابِقُ بِالخَیراتِ: الإمامُ، وَ المُقتَصِدُ العارِفُ بِالإِمامِ، وَ الظّالِمُ لِنَفسِهِ الَّذی لا یَعرِفُ الإِمامَ.[۱۱]
[مراد] فرزندان فاطمه(ع) است؛ «پیش گام در خیرات»، امام است، «میانه رو »، کسی است که امام را می شناسد و «ظالم به خود»، کسی است که امام را نمی شناسد.
۱۰. همچنین نقل شده امام رضا(ع) در مجلس مأمون در مرو به همراه دانشمندانی از عراق و خراسان، حضور داشت. مأمون از جمع دانشمندان، در باره آیه (ثُمَّ أَوْرَثْنَا ٱلْكِتَابَ ٱلَّذِینَ ٱصْطَفَینَا مِنْ عِبَادِنَا) سؤال کرد. دانشمندان حاضر گفتند: خداوند با این آیه، تمام امّت را اراده کرده است.
مأمون به امام رضا(ع) گفت: ای ابو الحسن! نظر شما چیست؟
امام(ع) فرمود: «من چنین نظری ندارم. معتقدم خداوند عز و جل با این سخن، عترت طاهر را اراده کرده است».
مأمون پرسید: چگونه مراد، عترت است، نه همه امّت؟
امام(ع) فرمود: «اگر تمام امّت، مراد بود، باید همگی در بهشت باشند؛ چرا که خداوند ـ تبارک و تعالی ـ فرموده است: (فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذٰلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ). سپس همگی را در بهشت، گِرد آورده است و فرموده: (جَنَّاتُ عَدْنٍ یدْخُلُونَها یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ). بنا بر این، وراثت کتاب، ویژه عترت طاهر است، نه دیگران».
آن گاه مأمون سؤال کرد: عترت طاهر، چه کسانی هستند؟
امام(ع) فرمود: «کسانی که خداوند در کتابش، آنان را این گونه توصیف کرده است: (إِنَّمَا یرِیدُ ٱللهُ لِیذْهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجْسَ أَهْلَ ٱلْبَیتِ وَ یطَهِّرَكُمْ تَطْهِیرًا)و کسانی که پیامبر خدا(ص) در باره آنان فرمود: «إنّی مُخَلِّفٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ: کِتابَ اللهِ، وَ عِترَتی أهلَ بَیتی، ألا وَ إنَّهُما لَنْ یَفتَرِقا حَتّیٰ یَرِدا عَلَیَّ الحوضَ. فَانْظُروا کَیفَ تَخْلُفونّی فیهِما. أیُّها النّاسُ! لا تُعَلِّموهُم، فَإِنَّهُم أعلَمُ مِنکُم؛ من در میان شما دو ثقل به یادگار می نهم: کتاب خدا و عترتم که همان اهل بیت منند، این دو هرگز از یکدیگر جدا نشوند تا کنار حوض کوثر بر من وارد آیند، بنگرید چگونه در این دو، جانشینی می کنید. ای مردم! به آنها نیاموزید که آنها از شما داناترند»[۱۲]
۱۱. از امام رضا(ع) نقل شده که فرمود:
قَد وَرِثْنا نَحنُ هٰذَا القرآنَ... قالَ: (ثُمَّ أَوْرَثْنَا ٱلْكِتَابَ ٱلَّذِینَ ٱصْطَفَینَا مِنْ عِبَادِنَا)، فَنَحنُ الَّذینَ اصْطَفانَا اللّهُ عز و جل، ثُمَّ أورَثَنا هٰذَا الَّذی فیهِ تِبیانُ کُلِّ شَی ءٍ.[۱۳]
ما وارثان این قرآن هستیم... خداوند فرمود: (سپس این کتاب را به بندگان برگزیده خود، به میراث دادیم). ما کسانی هستیم که خداوند عز و جل ما را برگزید. سپس این کتابی را که در آن توضیح هر چیزی آمده است، در میان ما به میراث باقی گذاشت.
۱۲. ابو هاشم جعفری می گوید: نزد امام حسن عسکری(ع) بودم که از آیه (ثُمَّ أَوْرَثْنَا ٱلْكِتَابَ ٱلَّذِینَ ٱصْطَفَینَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُم مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَیرَاتِ بِإِذْنِ ٱللّهِ) سؤال نمودیم.
امام(ع) فرمود:
کُلُّهُم مِن آلِ مُحَمَّدٍ(ص)؛ الظّالِمُ لِنَفسِهِ: الَّذی لا یُقِرُّ بِالإِمامِ، وَ المُقتَصِدُ: العارِفُ بِالإمامِ، وَ السّابِقُ بِالخَیراتِ بِإذنِ اللّهِ: الإِمامُ.[۱۴]
همگی از خاندان پیامبر(ص) هستند و مراد از آن که به خود ستم کرده، کسی است که امام را تصدیق نمی کند؛ میانه رو، کسی است که امام را می شناسد و پیش گام نیکی ها به توفیق الهی، امام [معصوم] است.
[۲]. شواهد التنزیل: ج ۲ ص۱۵۶.
[۴]. بحار الأنوار: ج۲۳ ص۲۲۰.
[۶]. بصائر الدرجات: ص۶۵ ح ۳.
[۷]. الخرائج و الجرائح: ج۱ ص۲۸۱.
[۸]. زیدیه، معتقد بودند که هر یک از اولاد فاطمه(ع) که قیام مسلّحانه کند، امام واجب الإطاعه است. وی در زمان امام صادق(ع) دست از این تفکّر برداشت و توبه نمود (ر. ک: شرح اُصول الکافی، ملاّ صالح: ج۵ ص۲۸۲).
[۱۲]. الأمالی، صدوق: ص۶۱۶، عیون أخبار الرضا(ع): ج۲ ص۲۰۷.
[۱۴]. الخرائج و الجرائح: ج۲ ص۶۸۷، بحار الأنوار: ج۲۳ ص۲۱۸.
