فرق عاقل و عالم

پرسش :

فرق عاقل و عالم چیست؟



پاسخ :

واژه «علم» در نصوص اسلامى ، دو كاربرد دارد: يكى جوهر و حقيقت علم، و ديگرى، پوسته وظاهر آن. در كاربرد اوّل، عقل و علم ، تلازم دارند، همان گونه كه امير مؤمنان فرموده است:

العَقلُ وَ العِلمُ مَقرونانِ فى قَرنٍ لا يَفتَرِقانِ ولايَتَبايَنانِ .[۱]خرد و دانش همراه اند ؛ نه از يكديگر جدا مى شوند و نه با يكديگر ستيز مى كنند .

بر اين مبنا فرقى ميان عالم و عاقل نيست. عاقل، عالم است و عالم، عاقل. خداوند نيز فرموده است :

«وَ تِلْكَ الْأَمْثَـلُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا يَعْقِلُهَا إِلاَّ الْعَــلِمُونَ .[۲]واين مَثَل ها را براى مردم مى زنيم؛ و[لى] جز دانشوران، آنها را در نمى يابند»  .

امّا در كاربرد دوم، عاقل و عالم ، متفاوت اند و علم، به عقل نيازمند است؛ چرا كه ممكن است كسى عالم باشد، ولى عاقل نباشد. اگر علمْ همراه عقل شد، براى عالِم و عالَم سودمند است، و اگر از عقل جدا شد، نه تنها سودمند نيست، بلكه زيانبار و خطرناك است.

خطر علمِ بدون عقل

به فرموده امام على عليه السلام :

العَقلُ لَم يَجنِ عَلى صاحِبِهِ قَطُّ وَالعِلمُ مِن غَيرِ عَقلٍ يَجنى عَلى صاحِبِهِ.[۳]خرد، هرگز، بر صاحبش جنايت نمى ورزد؛ امّا دانشِ بدون خرد ، بر صاحب خويش جفا مى كند .

در جهان امروز، علمْ رشد كرده؛ ولى عقلْ كاهش يافته است. جامعه كنونى، مصداق اين فرمايش آن امامِ بزرگ است كه:

مَن زادَ عِلمُهُ عَلى عَقلِهِ كانَ وَبالاً عَلَيهِ .[۴]هر كه دانش وى بر خردش افزون شود ، دانش، بارى بر او خواهد بود .

و نيز مصداق اين شعر است:

إذا كُنتَ ذا عِلمٍ وَ لَم تَكُ عاقِلاً

فَأنتَ كَذي نَعلٍ وَلَيسَ لَهُ رِجلُ[۵]

اگر دانشورِ بدون خردى

به سان كسى هستى كه كفش دارد، ولى پا ندارد .

امروز ، علم در اثر جدا شدن از عقل، به جاى آن كه عامل آرامش ، آسايش ، رشد و تكامل مادّى و معنوى جامعه بشر باشد، موجب ناامنى ، اضطراب ، فساد و انحطاط مادّى و معنوى انسان ها گرديده است؛ چرا كه در جهان امروز، علم به صورت ابزارى براى رسيدن به مطامع سياسى و اقتصادى و لذايذ مادّىِ جمعى رفاه طلب و مستكبر و بى عقل در آمده كه با استفاده از اين ابزار كارآمد ، بيش از هر زمان ديگر ، توده هاى مردم را به انحراف و استضعاف مى كشند.

تا زمانى كه علم در كنار عقل قرار نگيرد و عقل به موازات علم، رشد نكند، جامعه بشر روى آرامش و آسايش را نخواهد ديد و به گفته امام على عليه السلام:

أفضلُ ما مَنَّ اللّهُ سُبحانَهُ بِهِ عَلى عِبادِهِ عِلمٌ و عَقلٌ، و مُلكٌ و عَدلٌ .[۶]برترين بخشش خداوند بر بندگانش ، دانش و خرد است و حكمرانى و عدالت پيشگى .  بنا بر اين، علم در جهان امروز، بيش از هر وقت ديگر، نيازمند عقل است و بخش يكم از كتاب حاضر، بيش از هر زمان ديگر، كاربرد فرهنگى ، اجتماعى و سياسى دارد .


[۱]ر . ك : ص ۳۴۴ ح ۳۱۵.

[۲]عنكبوت : آيه ۴۳ .

[۳]ر . ك : ص ۲۴۴ ح ۱۰۵ .

[۴]ر . ك : ص ۲۴۴ ح ۱۰۷ .

[۵]ر . ك : ص ۲۴۶ ح ۱۱۱ .

[۶]ر . ك : ص ۲۴۴ ح ۱۰۸ .



بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت