واپسين آيه يا آيات نازل شده

زرقانى در مناهل العرفان، در باره واپسين آيه يا آياتِ نازل شده، ده ديدگاه را نقل كرده[۱]كه مهم ترين آنها عبارت اند از:

۱. آيه ۲۸۱ از سوره بقره: بر اساس شمار زيادى از روايات، آخرين آيه اى كه بر پيامبر اكرم(ص) نازل شد (وَاتَّقُواْ يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى  كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ ؛ از روزى هراسناك باشيد كه در آن به خداوند بازگردانده مى شويد ، سپس به هر كسى هر چه اندوخته كاملاً داده مى شود ، و به آنان ستم نمى شود) بود كه پيامبر اكرم(ص) با اشاره جبرئيل آن را در ميان آيه ربا و آيه دَيْن (پس از آيه ۲۸۰) از سوره بقره قرار داد و پس از آن پيامبر بيش از ۲۱ روز و بنا بر قولى بيش از نه شب زنده نبود.[۲]۲. بخشى از آيه ۳ از سوره مائده: به نقل يعقوبى ، واپسين آيه نازل شده بر پيامبر خدا(ص) (الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَمَ دِينًا ؛ امروز دينتان را كامل كردم و نعمتم را بر شما تمام ساختم ، و اسلام را دين مورد پسند برايتان قرار دادم) بود. يعقوبى همين نقل را صحيح و استوار دانسته، نزول اين آيه را در روز ابلاغ امامت على بن ابى طالب عليه السلام در غديرخم تأييد مى كند.[۳]

در نقل ديگرى آمده است كه پس از سوره (إِذَا جَآءَ نَصْرُ اللَّهِ) آيه (الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ) فرود آمد و اين آخرين آيه بود و آن حضرت(ص) هشتاد روز پس از نزول اين آيه در گذشت.[۴]

۳. آيه ۱۷۶ از سوره نساء:به گفته براء بن عازب،آخرين آيه نازل شده (يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِى الْكَلَلَةِ إِنِ امْرُؤٌاْ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَآ إِن لَّمْ يَكُن لَّهَا وَلَدٌ فَإِن كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِن كَانُواْ إِخْوَةً رِّجَالًا وَنِسَآءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَن تَضِلُّواْ وَاللَّهُ بِكُلِ  شَىْ ءٍ عَلِيمُ ؛ از تو [ در باره كلاله ] فتوا مى طلبند؛ بگو: خدا در باره كلاله فتوا مى دهد: اگر مردى بميرد و فرزندى نداشته باشد، و خواهرى داشته باشد، نصفِ ميراث از آنِ اوست. و آن [ مرد نيز ] از او ارث مى برد، اگر براى او [ خواهر ]فرزندى نباشد. پس اگر [ ورثه فقط ] دو خواهر باشند، دوسوم ميراث براى آن دو است، و اگر [ چند ]خواهر و برادرند، پس نصيب مرد، مانند نصيب دو زن است. خدا براى شما توضيح مى دهد تا مبادا گم راه شويد، و خداوند به هر چيزى داناست) است.[۵]فرّاء هم اين آيه را، آخرين آيه نازل شده معرفى مى كند.[۶]

۴. آيات پايانى سوره توبه: أبىّ بن كعب ، واپسين آيه نازل شده را آيات پايانى سوره توبه دانسته است :[۷](لَقَدْ جَآءَكُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُم بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَّحِيمٌ * فَإِن تَوَلَّوْاْ فَقُلْ حَسْبِىَ اللَّهُ لَآ إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ .[۸]

فرستاده اى از خود شما برايتان آمده كه سخت است بر او هر چيزى كه شما را رنج مى دهد . بر [هدايت ] شما حريص است ، و نسبت به مؤمنان دلسوز و مهربان است . پس اگر از حق روى بگردانند بگو: خداوند مرا كفايت مى كند. هيچ معبودى جز او نيست. بر او توكل كردم و او صاحب عرش عظيم است).

نظريه

با بررسى مستند آرايى كه به آنها اشاره شد ، روشن مى گردد كه هيچ يك از آنها متكى به دليل قاطعى نيست . بنا بر اين بايد گفت :

اولاً : آخرين آيه اى كه بر پيامبر(ص) نازل شده مشخص نيست .

ثانياً : آراى ياد شده را مى توان به آخريّت نسبى حمل كرد ؛ يعنى اين آيات در اواخر عمر پر بركت پيامبر(ص) نازل شده اند؛ ليكن راويان آنها به دليل آن كه اطلاعات لازم در اختيارشان نبوده، هر يك تصور كرده اند كه آخرين آيه همان است كه آنها باور دارند .