نخستين آيه يا سوره نازل شده

در باره نخستين آيه يا سوره نازل شده ديدگاه هايى وجود دارد كه از اين ميان سه ديدگاه شايان توجه اند :[۱]

۱. مشهور مفسران و دانشوران علوم قرآنى،[۲]پنج آيه نخست سوره علق را كه نزول آنها مقارن آغاز بعثت پيامبر اكرم(ص) بوده، نخستين وحى الهى برشمرده اند و به شمارى از احاديث استناد كرده اند؛[۳]از جمله در حديثى از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه :

أَوَّلُ مَا نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(ص) (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ اقرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ) ، وآخِرُهُ : (إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ ... ) .[۴]

نخستين سوره اى كه بر پيامبر خدا(ص) فرود آمد ، [اين بود] : (به نام خداوند رحمتگر مهربان . بخوان به نام پروردگارت) . و واپسين سوره اى كه فرود آمد ، اين بود : (آن گاه كه يارى خدا فرا رسيد).

اين روايت از امام رضا عليه السلام به نقل از پدرش، موسى بن جعفر عليه السلام، از امام صادق عليه السلام نيز گزارش شده است .[۵]در تفسير القمى روايتى با همين مضمون از امام باقر عليه السلام نقل شده است .[۶]البته در اين كه نخستين وحى قرآنى چند آيه اول سوره علق است يا همه سوره، اختلاف است. برخى با توجه به سياق آيات سوره علق، نزول تمام اين سوره را يكباره دانسته اند.[۷]

۲. برخى با استناد به حديث ابوسلمه از جابر بن عبد اللَّه، سوره مدثّر را نخستين سوره نازل شده معرفى كرده اند، در حالى كه اين حديث منافاتى با نزول چند آيه از سوره علق پيش از اين سوره ندارد؛[۸]زيرا در متن حديث هيچ گونه اشاره اى به اين نشده كه نخستين وحى قرآنى آيات نخست اين سوره است و تنها استنباط جابر از گفته پيامبر اكرم(ص) چنين بوده است. شايد هم اين حديث به اولين نزول پس از ايام فَتْرت (دوره انقطاع وحى[۹]) اشاره داشته باشد. شاهدِ اين مدعا حديث ديگرى از جابر بن عبد اللَّه است كه بر اساس آن پيامبر اكرم(ص) از فترت وحى سخن گفته است.[۱۰]۳. گروه سوم ، نخستين سوره نازل شده را فاتحه مى دانند.[۱۱]به نقل از زمخشرى بيشتر مفسران معتقدند كه سوره فاتحه نخستين سوره نازل شده است.[۱۲]طبرسى[۱۳]و واحدى نيشابورى[۱۴]با استناد به رواياتى اين قول را پذيرفته اند. افزون بر اين، بر پايه برخى روايات، جبرئيل در نخستين روز بعثت، نماز و وضو را طبق آيين اسلام به پيامبر تعليم داد[۱۵]و آن حضرت از آغاز با گروه كوچك ياران خود (على، جعفر، زيد و خديجه) به همان روش نماز مى گزارد[۱۶]كه لازمه آن، مقرون بودن بعثت با نزول سوره حمد است. به نقل از سيوطى هرگز زمانى نبوده است كه نماز در اسلام بدون فاتحة الكتاب باشد.[۱۷]روايت «لا صَلاةَ إلّا بِفاتِحَةِ الكِتابِ ؛[۱۸]نمازى جز به فاتحة الكتاب بر پا نمى شود » مؤيّد همين گزارش است.

در نگاهى كلى به اين سه ديدگاه، شايد بتوان چنين نتيجه گرفت كه نزول سه يا پنج آيه از آغاز سوره علق با آغاز بعثت مقارن بوده است، سپس چند آيه از ابتداى سوره مدثّر نازل شده است؛[۱۹]ولى نخستين سوره كاملِ فرود آمده بر پيامبر(ص)، سوره حمد است[۲۰]كه «فاتحة الكتاب» خوانده مى شود .[۲۱]همچنين مى توان گفت كه در هر صورت نخستين آيه اى كه بر پيامبر(ص) نازل شده، «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» است؛[۲۲]زيرا همه سوره هاى قرآن به جز برائت با اين آيه آغاز مى شوند و شيعه معتقد است كه «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» در هر سوره جزو آن سوره و آيه اى مستقل است.[۲۳]

اما روايت منقول از امام على عليه السلام كه در آن نخستين وحى قرآنى، آيه ۱۵۱ انعام دانسته شده،[۲۴]از چند جهت اشكال دارد، از جمله اين كه به نقل از ابن عباس و ديگران، سوره انعام از سوره هايى است كه همه آن، يكجا نازل شده است.[۲۵]دوم اين كه بر پايه روايت ديگرى از ابن عباس، آيه ۱۵۱ از سوره انعام، مدنى است.[۲۶]