آداب طبابت و وظائف طبيب

پرسش :

آداب طبابت و وظائف طبيب چیست؟



پاسخ :

حرفه پزشكى ، از آن رو كه با جان ، ناموس و اسرار زندگى مردم سر و كار دارد ، علاوه بر مقرّرات اسلامى ، در همه حرفه ها داراى آداب و احكام ويژه اى است كه رعايت آن براى پزشك مسلمان ، لازم و ضرورى است . در اين جا اشاره اى كوتاه به مهم ترين آداب آن خواهيم كرد .

۱ . احساس مسئوليت

احساس مسئوليت ، از مهم ترين و اصلى ترين آداب پزشكى است؛ زيرا اين احساس است كه پزشك را به رعايت وظايف اخلاقى ، قانونى و شرعى خود در مورد درمان بيمار ، وادار مى سازد.

امام صادق عليه السلام ، سخنى سختْ تكان دهنده درباره مسئوليت پزشك از حضرت مسيح عليه السلام نقل فرموده است :

مسيح عليه السلام مى گفت: آن كه درمان كردن زخم زخمديده اى را وا گذارد ، ناگزير ، شريك كسى است كه زخم را بر بدن وى نشانده است .[۱]

اين سخن ، متّكى بر منطق روشنى است كه نه تنها پيروان اسلام و مسيحيت ، بلكه هيچ پزشك با وجدانى نمى تواند آن را انكار كند. از اين رو ، ش ايسته است همه پزشكان ، آن را قاب كنند و در مطبّ خويش بياويزند.

بر اساس اين منطق ، كوتاهىِ پزشك در درمان بيمار ، به معناى سهيم بودن او در بيمارى و گاه ، هلاكت بيمار است. لذا پزشك ، مسئول است با همه توان براى درمانِ بيمار ، تلاش كند و با هيچ بهانه اى نمى تواند از زير بار اين مسئوليت ، شانه خالى نمايد.

بر همين اساس ، معتقديم يكى از وظايف مهم دانشگاه هاى علوم پزشكى ، برنامه ريزى براى پرورش حسّ مسئوليت شناسى در دانش پژوهان اين دانش است.

۲ . تقواى پزشكى

تقوا در هر حرفه اى به معناى رعايت قوانين الهى در انجام دادن آن است. بنا بر اين ، تقواى پزشكى ، شامل همه آداب و احكام اسلامى در مورد اين حرفه است؛ ليكن در تقواى پزشكى ، دو نكته از اهمّيت فوق العاده اى برخوردار است: يكى خيرخواهى براى بيمار ، و ديگرى تلاش براى درمان او. از اين رو ، امام على عليه السلام ، پس از توصيه پزشكان به تقوا ، بلافاصله به اين دو مصداق بارز تقواى پزشكى اشاره مى فرمايد:

مَن تَطَبَّبَ فَليَتَّقِ اللّهَ وَليَنصَح وَليَجتَهِد .[۲]

هر كس طبابت پيشه كند ، بايد كه از خدا پروا بدارد و خيرخواهى و جدّيت به خرج دهد .

«نُصْح» كه در اين سخن بدان اشاره شد ، به معناى خيرخواهى و «اجتهاد» ، به معناى به كارگيرى همه توان است. بنا بر اين ، تقواى پزشكى بدين معناست كه پزشك براى حُسن انجام وظيفه ، اوّلاً بايد سود بيمار را در نظر بيگرد نه سود خود را. ثانيا بايد از همه توانِ فكرى و عملى خود براى درمان وى استفاده كند و پزشك ب اتقوا ، كسى است كه در صرف وقت براى تشخيص بيمارى ، در تجويز دارو ، در چگونگى درمان و طول آن ، به چيزى جز سود بيمار نينديشد.

۳ . پاك دامنى

يكى از مصاديق مهم تقواى پزشكى ، عفّت جنسى و پاك دامنى است. پزشك باتقوا ، به خود اجازه نمى دهد از بيمار ، سوء استفاده جنسى كند و حتّى در نگاه كردن براى معاينه ، حدود اسلامى را رعايت مى نمايد ، بدين معنا كه اگر از طريقى بجز نگاه كردن به مواضعى كه نگان كردن به آن در اسلام ممنوع است ، بتواند بيمارى را تشخيص دهد ، مبادرت به نگاه نامشروع نمى ورزد و در صورت نياز به اين كار نيز ، به اندازه ضرورت ، اكتفا مى كند.

۴ . اهتمام به تشخيص بيمارى

يكى از نكات آداب پزشكى كه در احاديث اسلامى بر آن تأكيد شده ، اهمّيت دادن به تشخيص بيمارى است. پيامبر اسلام به يكى از پزشكان معاصر خود ، چنين توصيه مى فرمايد :

هيچ كس را درمان مكن ، مگر آن گاه كه بيمارى او را بشناسى.[۳]

مكرّر شنيده مى شود كه به دليل تشخيص نادرست طبيب و داروى نامناسب ، بيمارى تشديد شده و گاه بيمار ، هلاك شده است. رعايت اين ادب ، اقتضا مى كند كه پزشك ، همه توان خود را براى تشخيص بيمارى به كار گيرد و پيش از تشخيص آن ، اقدام به تجويز دارو نكند و اگر فرصت لازم را براى تشخيص ندارد يا خسته است و يا به هر دليل ديگر ، آمادگى لازم را براى اظهار نظر ندارد ، از معاينه بيمار و دادن دارو ، به طور جدّى خوددارى كند.

۵ . تلاش براى شناخت داروهاى طبيعى

احاديث تأكيد دارند كه همه بيمارى ها به استثناى مرگ ، در نظام آفرينش ، دارو دارند و قابل درمان اند . برخى تصريح مى كنند كه خداوند براى همه بيمارى ها دارو آفريده و برخى مى گويند خداوند ، براى همه بيمارى ها دارو نازل كرده است.

ظاهر اين دو تعبير اين است كه داروى همه بيمارى ها در طبيعت وجود دارد. بى ترديد ، داروهاى طبيعى ، زيان كمتر و سود بيشترى براى درمان دارند. با عنايت به اين واقعيت است كه گياهْ درمانى ، به تدريج در كشورهاى پيشرفته رايج مى گردد.

بنا بر اين ، يكى از مسئوليت هاى مهم مراكز علمى پزشكى ، تلاش براى كشف داروهاى طبيعى و آشنا كردن جامعه پزشكى با اين داروهاست .

۶ . رعايتِ ضرورت در تجويز دارو

در روايات فراوانى از اهل بيت عليهم السلام[۴]تأكيد شده است كه تا آن جا كه بدن ، قدرت تحمّل بيمارى را دارد ، بيمار نبايد به پزشك مراجعه كند؛ زيرا مصرف دارو بدون ضرورت براى سلامت انسان ، زيانبار است. امام على عليه السلام مى فرمايد :

با درد خويش تا آن هنگام كه با تو مدارا مى كند ، مدارا كن .[۵]

و از امام كاظم عليه السلام روايت شده است :

تا زمانى كه بيمارى به جد با شما درگير نشده است ، درگير معالجه طبيبان نشويد ، كه درمان ، به مانند ساختمان است كه مقدار كمى از آن ، شخص را به مقدار فراوانش مى كشاند .[۶]طبق دلالت التزام اين احاديث ، بر فرض ، اگر بيمارى اين رهنمودها را ناديده گرفت و به پزشك مراجعه كرد ، پزشكِ متعّهد و با تقوا ، كسى است كه پس از معاينه ، اگر تشخيص داد بيمارى او جزئى است و نيازى به دارو ندارد ، اقدام به نوشتن نسخه و تجويز دارو نمى كند ، و اگر تشخيص داد كه مصرف دارو ضرورت دارد ، بيش از اندازه لازم ، دارو تجويز نمى نمايد تا كيسه توليد كنندگان دارو را پُر كند .

۷ . حفظ اسرار بيمار

يكى از آداب مهم پزشكى ، رازدارى است . برخى از بيمارى ها ، راز بيمار محسوب مى شوند و او مايل نيست ديگران از آن مطّلع شوند . روايات اسلامى ، از يك سو به بيمار توصيه مى كنند كه بيمارىِ پنهان خود را از پزشك ، كتمان نكند ، چنان كه امام على عليه السلام مى فرمايد :

هر كس درد نهفته خويش را پنهان بدارد ، طبيبش از درمان وى ناتوان مى مانَد .[۷]

و از سوى ديگر ، به پزشك تأكيد مى كنند كه امانتدار باشد و با افشاى راز بيمار ، به او خيانت ننمايد . در حديث نبوى آمده است :

المَجالِسُ بِالأَمانَةِ وإفشاؤُكَ سِرَّ أخيكَ خِيانَةٌ فَاجتَنِب ذلِكَ .[۸]

نشستن ها به امانت است وافشاى راز برادرت نيز خيانت . پس از اين كار ، بپرهيز .

۸ . ايجاد اميدوارى در دلِ بيمار

يأس و نوميدى ، موجب تشديد بيمارى است و بيش از بيمارى براى بيمار ، رنج آور است . به گفته امام على عليه السلام :

أعظَمُ البَلاءِ انقِطاعُ الرَّجاءِ .

سخت ترين بلا ، گسستن اميد است .

بلكه گاه نوميدى ، سبب مرگ بيمار مى گردد ، چنان كه امام على عليه السلام مى فرمايد:

قَتَلَ القُنوطُ صاحِبَهُ .[۹]

نوميدى ، آن كس را كه دامنگيرش بشود ، مى كُشد .

به عكس ، اميد به درمان ، از رنج بيمارى مى كاهد و به بيمار ، قدرت غلبه بر بيمارى مى دهد و درمان را تسريع مى نمايد . از اين رو ، يكى از وظايف مهم پزشكى ، بويژه در مورد بيمارى هاى خطرناك ، تقويت روحيه بيمار و ايجاد اميد در اوست .

گفتنى است كه بهترين راه اميدوار كردن بيمار ، تقويت حسّ مذهبى ، توكّل به خدا و اعتقاد به اين حقيقت است كه طبيب واقعى اوست و درمان هيچ دردى براى خداوند متعال ، دشوار نيست وچه بسا دردهاى بى درمان كه با دعا شفا يافته و به هر حال ، خداوند متعال ، چيزى جز خير و صلاح و سود انسان را نمى خواهد.

۹ . جلوگيرى از طبابت افراد غير متخصّص

از نظر اسلام ، طبابت افراد غير متخصّص ، ممنوع و نظام اسلامى موظّف است از كار آنان جلوگيرى كند و در صورت سرپيچى ، آنان را مانند روحانى نمايان فاسق ، زندانى كند. امام على عليه السلام ، در اين باره مى فرمايد :

بر امام ، لازم است عالمان تبهكار و پزشكان ناآگاه را به زندان درافكند .[۱۰]

مقدّم داشتن ضرورت زندانى كردن علماى فاسق بر پزشكان جاهل ، از آن جهت است كه خطر طبيب نمايان روحانى براى جامعه اسلامى بيش از ط بيب نمايان جسمانى است.

بارى ، پزشك غير متخصّص ، در صورتى كه اقدام به طبابت كرد و موجب زيان بيمار گرديد ، علاوه بر اين كه مرتكب گناه شده ، براساس قانون «ضِمان» ، ضامن است ، چنان كه از پيامبر اسلام روايت شده:

هر كس بدون سابقه [وتخصّص لازم] به كار طبابت دست يازد ، ضامن است .[۱۱]

همچنين ، طبيب متخصّص ، اگر در انجام دادن وظيفه خود ، كوتاهى كند و اين كوتاهى به فساد بينجامد ، ضامن خواهد بود .[۱۲]


[۱]. ر . ك : ج۱ ، ص۶۷ ، ح ۳۱ .

[۲]. ر . ك : ج۱ ، ص۶۷ ، ح ۳۲ .

[۳]. ر . ك : ج۱ ، ص۶۹ ، ح ۳۳ .

[۴]. ر . ك : ج۱ ، ص ۹۱ ، (توصيه هاى پزشكى / پرهيز از مراجعه به پزشك تا سر حدّ امكان) .

[۵]. ر . ك : ج۱ ، ص۹۱ ، ح ۷۳ .

[۶]ر. ك : ج۱ ، ص ۹۳ ، ح ۷۸ .

[۷]ر. ك : ج۱ ، ص ۱۶۹ ، ح ۲۰۹ .

[۸]. الأمالي ، طوسى ، ص۵۳۷ ، ح۱۱۶۲ ، مكارم الأخلاق ، ج۲ ، ص۳۷۹ ، ح۲۶۶۱ ، بحارالأنوار ، ج۷۷ ، ص۸۹ ، ح۳ .

[۹]. غرر الحكم ، ج۶۷۳۱ و ح۶۸۲۳ ، عيون الحكم و المواعظ ، ص۳۷۰ ، ح۶۲۴۷ .

[۱۰]ر. ك : ج۱ ، ص ۶۹ ، ح ۳۵ .

[۱۱]ر. ك : ج۱ ، ص ۶۹ ، ح ۳۶ .

[۱۲]ر. ك : ج۱ ، ص ۶۹ ، (آداب طبابت و وظائف طبيب / مسئول بودن پزشك در صورت به بار آوردن خسارت) . براى آگاهى از جزئيات احكام مربوط به ضمان ، به كتاب هاى فقهى مربوط به ضمان پزشك و عدم آن مراجعه شود .



بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت