وَ سَنَنْتُم سُنَّتَهُ .[۱]
و سنّت او (خداوند) را پايه گذارى كرديد (جريان داديد)...
توضيح واژه ها
سَنَنْتُم : وضع كرديد ، شكل داديد ، جريان داديد ، پايه گذارى كرديد .[۲]
سُنَّة : شيوه ، روش ، رسم ، قانون ، سنّت .[۳]
شرح
سنّت الهى، روش تغييرناپذير[۴]خداوند است كه در عالم ، جريان دارد. فطرت هاى پاك، سنّت هاى الهى را به جان مى نيوشند ؛ امّا شياطين ، در برابر سنن الهى مقاومت مى كنند و با بدعت هاى خود، مردم ناآگاه را از مسير حق ، دور مى نمايند . مهم ترين وظيفه پيامبران و امامان، ابلاغ سنّت هاى الهى و پاسدارى از آنها در برابر هجوم انديشه هاى ويرانگر است. شرح چگونگى پاسداشت اين سنّت ها را در اين عبارت از «زيارت جامعه» ، بررسى مى نماييم :
اصلاح فرهنگ عمومى
بهترين مبارزه با انديشه هاى ويرانگر، بسترسازى مناسب فرهنگى است. جامعه اى كه شيرينىِ سنّت الهى را دريابد ، هرگز به جلوه هاى ساختگى توجّهى نخواهد كرد. اصلاح فرهنگ عمومى و جريان سازى صحيح فرهنگى ، يكى از برنامه هاى مهم اهل بيت عليهم السلام بوده است و عبارت «سَنَنْتُم» ، به همين جريان ، اشاره دارد ؛ زيرا سنّت به معناى جريان يافتن چيزى به آسانى است و از همين رو ، عرب ، وقتى آب را براى وضو گرفتن به صورت مى ريزد و آب به راحتى جارى مى شود ، مى گويد :
سَنَنْتُ الماءَ عَلى وَجْهِى إِذا أرسَلْتُه إرسالاً مِن غَيرِ تَفْرِيقٍ .[۵]آب را بر صورتم جارى كردم ، هنگامى كه آن را بدون گسستگى ، روان ساختم .
بنا بر اين ، جريان آسان و پيوسته آب كه همه جاى صورت را در بر گيرد ، «سنّت» ناميده مى شود. اهل بيت عليهم السلام نيز با روش خود، فرهنگ الهى را در جامعه ، سَرَيان مى دهند. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، ارزش فرهنگ سازى پسنديده و خطر فرهنگ نكوهيده را چنين بيان فرموده است :
مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً ، فَعُمِلَ بِهَا بَعدَهُ كانَ لَهُ اَجْرُهُ وَ مِثْلُ اُجُورِهِم مِن غَيرِ أن يَنْقُصَ مِن اُجُورِهِم شَيْئا، وَ مَن سَنَّ سُنَّةً سَيّئَةً ، فَعُمِلَ بِهَا بَعْدَهُ كانَ عَلَيهِ وِزْرُهُ وَ مِثْلُ أوزارِهِم مِن غَيرِ أن يَنْقُصَ مِن أوزارِهِم شَيْئَا.[۶]هر كه سنّت نيكويى را بگذارد كه پس از مرگش بدان عمل شود، هم اجر خودش را دارد ، و هم به اندازه اجر كسانى كه به آن عمل مى كنند، بى آن كه از اجر ايشان ، چيزى كم شود ؛ و هر كه سنّت ناپسندى را بگذارد و پس از مرگش بدان عمل شود، گناهكار است و نيز به اندازه گناهان كسانى كه به آن سنّت عمل مى كنند ، برايش باشد، بى آن كه از گناه آنان ، چيزى كم شود.
اين حديث كه در منابع شيعه[۷]و اهل سنّت ، با تفاوتى اندك تكرار شده است، اهمّيت جريان هاى فرهنگى را نشان مى دهد . براى نمونه ، رضاخان پهلوى كه فرهنگ نادرستِ بى حجابى را در جامعه ايران پايه گذارى كرد ، همچنان گناه بى حجابى را بر دوش مى كشد ، و آن كس كه فرهنگ زيباى علم آموزى را پايه گذارى كرد، همچنان پاداش دانشمندانِ نيكوسيرت ، در كارنامه عمل او ثبت خواهد شد.
اهل سنّت واقعى
زائر ، در اين عبارت از دعا ، به اهل بيت عليهم السلام مى گويد : شما ، سنّت الهى را بنيان نهاديد . يكى از مهم ترين امتيازات مكتب اهل بيت عليهم السلام ، جارى ساختن سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله به مدّت حدود ۲۵۰ سال است ؛ زيرا همه پيشوايان معصوم ما ، همان سيره پيامبر خدا صلى الله عليه و آله را تداوم بخشيدند و از خود ، چيزى بر دين نيفزودند. سنّت اهل بيت عليهم السلام ، مبارزه با سنّت هاى جاهلى بود كه با جلوه هاى نو، پديدار مى شد. ايستادگى امامان عليهم السلام در برابر تعصّب هاى قبيله اى حكومتيان، نمونه اى از سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله در مبارزه با فرهنگ جاهلى بود.
امامان عليهم السلام بارها تأكيد مى كردند كه سخن ما ، سخنِ پيامبر صلى الله عليه و آله است و روش ما ، همان راه و روش پيامبر صلى الله عليه و آله است.امام باقر عليه السلام فرموده است :
لَو كُنّا نُحَدِّثُكُم بِرَأيِنا وَ هَوانَا لَكُنّا مِنَ الهالِكينَ . اگر ما بر اساس رأى خود با شما سخن گوييم، بى گمان ، هلاك شده ايم .[۸]
امام صادق عليه السلام ، در سخن زيبايى ـ كه پيش از اين نيز بدان اشاره شد ـ سند تمام سخنان خود را به پيامبر صلى الله عليه و آله متّصل دانسته و مى فرمايد :
حديث من ، حديث پدرم [ امام صادق ] عليه السلام است و حديث پدرم ، حديث جدّم [ امام زين العابدين ] عليه السلام است و حديث جدّم ، حديث حسين عليه السلام است و حديث حسين عليه السلام ، حديث حسن عليه السلام است و حديث حسن ، حديث امير مؤمنان عليه السلام است و حديث امير مؤمنان ، حديث پيامبر خدا صلى الله عليه و آله است و حديث پيامبر خدا ، حديث خداوند عز و جل است .[۹]
نظير اين حديث در سخنان ساير ائمّه عليهم السلام نيز مشاهده مى شود.[۱۰]نكته محورى تمام اين احاديث ، همگونى سخنان اهل بيت با سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله است و مطمئن ترين راه به سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله ، راه اهل بيت عليهم السلام اوست .
عمومى سازى فرهنگ نبوى
متون روايى ما ، سرشار از سنّت هاى نبوى است و جامعه اى نبوى است كه فرهنگ پيامبر صلى الله عليه و آله را عمومى سازد.اكنون برخى از سنّت هاى پيامبر صلى الله عليه و آله را از نظر مى گذرانيم :
پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد :
خَمسٌ لا أدَعُهُنَّ حَتَّى المَماتِ : الأكلُ عَلَى الحَضِيضِ مَعَ العَبيدِ وَ رُكوبِى الحِمارَ مُؤكَفا وَ حَلبِي العَنزَ بِيَدي وَ لُبسُ الصّوفِ وَ التَّسلِيمُ عَلَى الصِّبيانِ لِيَكونَ سُنَّةً مِن بَعدِي .[۱۱]پنج كار است كه تا زنده هستم ، رهايشان نمى كنم: غذا خوردن روى زمين با بندگان، سوار شدن بر الاغ برهنه، دوشيدن بز با دست خودم، پوشيدن لباس پشمينه ، و سلام كردن به كودكان، تا اين كارها بعد از من ، سنّت شود.
زيبايى اين حديث ، زمانى آشكار مى شود كه با شرايط امروز ، تطبيق داده شود ؛ زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله ، روش هاى پيش گفته را تكرار مى كرد تا به عنوان سنّتى پايدار ، باقى بماند. براى نمونه ، سوار شدن بر الاغ برهنه، بيانگر استفاده از وسيله اى ساده و معمولى است و غذا خوردن با بردگان ، به معناى پرهيز از رفت و آمد با ثروت اندوزانِ متكبّر است و دوشيدن بز ، كنايه از كار كردن در خانه و كمك به همسر است . آنچه در سراسر اين رفتار پيامبر صلى الله عليه و آله مشهود است، تواضع و فروتنىِ آن بزرگوار است.
اهل بيت عليهم السلام ، سنّتِ پيامبر صلى الله عليه و آله را در جامعه ترويج كردند و همه آنان در برخورد با مردم ، فروتن و در زندگى خود ، ساده و در خانه خود، نيكورفتار بودند.
فرهنگ اهل بيت عليهم السلام ، فرهنگ ساده زيستى ، ساده پوشى ، آسانگيرى در ازدواج وبويژه گزاردن نمازِ اوّل وقت است . در روايتى ، ابراهيم بن موسى نقل مى كند كه با امام رضا عليه السلام بيرون از شهر بوديم كه نزديك درختى رسيديم . امام عليه السلام فرمود : «براى نماز ، اذان بگو» .
گفتم : صبر كنيم تا رفقا بيايند ؟
امام عليه السلام فرمود :
غَفَرَ اللّهُ لَكَ ! لا تُؤَخِّرَنَّ صَلَاةً عَن أوَّلِ وَقتِها إلى آخِرِ وَقتِها مِن غَيرِ عِلَّةٍ ، عَليكَ أبَدا بِأوّلِ الوَقتِ ! خداوند ، تو را بيامرزد ! هرگز نمازت را بدون علّت ، از اوّلِ وقت آن به تأخير مينداز . هميشه رعايتِ اوّل وقت را بكن .
پس من اذان گفتم و نماز خوانديم .[۱۲]
بنا بر اين ، پيام عبارت «وَ سَنَنْتُم سُنَّتَه» به زائران خاندان رسالت ، نه تنها پيروى كردن از اهل بيت عليهم السلام ، بلكه فرهنگ سازىِ عمومى در همه زمينه هاى فرهنگى در جهت اهداف و آرمان هاى والاى آنهاست .
[۱]در نسخه اى خطّى از تهذيب الأحكام ، به جاى «سُنَّتَةَ» ، «سُنَنَه» آمده است .
[۲]«سنّها اللّه للنّاس : بيَّنها ... سَنَنتُها سَنّا و أستننتُها : سِرتُها» (لسان العرب ، ج ۱۳ ، ص ۲۲۵) .
[۳]«السنّة : الطريقة و السيرة» (لسان العرب ، ج ۱۳ ، ص ۲۲۵) . «الطريقة المحمودة المستقيمة» (همان ، ص ۲۲۶) .
[۴]سوره فتح ، آيه ۲۳ ؛ سوره فاطر ، آيه ۴۳ ؛ سوره اسرا ، آيه ۷۷ ؛ سوره احزاب ، آيه ۶۲ .
[۵]الصحاح ، ج ۵ ، ص ۲۱۴۱ .
[۶]سنن ابن ماجة ، ج ۱ ، ص ۷۵ ، ح ۲۰۷ ؛ كنز العمّال ، ج ۱۵ ، ص ۷۸۰ ، ح ۴۳۰۷۹ .
[۷]ر . ك : الكافى ، ج ۵ ، ص ۹ ، ح ۱.
[۸]بصائر الدرجات ، ص ۲۹۹ ح ۱ ؛ اعلام الورى ، ص ۲۹۴ .
[۹]الكافى ، ج ۱ ، ص ۵۳ ، ح ۱۴ .
[۱۰]ر . ك : اهل بيت عليهم السلام در قرآن و حديث ، ج ۱ ، ص ۲۶۰ «حديثهم حديث رسول اللّه » .
[۱۱]عيون أخبار الرضا عليه السلام ، ج ۲ ، ص ۸۱ ، ح ۱۴ .
[۱۲]الخرائج والجرائح ، ج ۱ ، ص ۳۳۷ ، ح ۲ .
