وَ أوْلياءَ النِّعَمِ .
و صاحبان نعمت ها .
توضيح واژه ها
أولياء : جمع «ولىّ» ، به معناى يار ، سرپرست ، مالك ، صاحب .[۱]
النِّعَم : جمع «نعمت» ، در لغت به معناى نرمى و نازكى ؛ و در اصطلاح ، به معناى مال و ثروت ، رفاه و خوشى ، برخوردارى ، فَراخىِ روزى .[۲]
شرح
اهل بيت عليهم السلام ، وسيله اى هستند كه نعمت هاى الهى را براى انسان ها به ارمغان مى آورند . رفاه و خوشى ، و سعادت دنيا و آخرت در نزد امامان عليهم السلام است و «زيارت جامعه» ، آنان را به عنوان «صاحبان نعمت» مى شناسانَد .
نعمت آشكار و نهان
خداوند ، سراسر گيتى را براى انسان آفريد و نعمت هاى خود را بر او ، فرو باريد . شمارى از نعمت هاى الهى ، محسوس اند كه در قرآن مجيد ، به نعمت هاى ظاهرى و آشكار ، نام بُردارند و همگان ، آنها را مى يابند ؛ و برخى ديگر ، با ديده عقل و پس از تأمّل ، دريافت مى شوند كه نام قرآنى آنها ، «نعمت هاى باطنى» است . اين نعمت ها ، اگر چه مانند نعمت هاى آشكار ، در برابر ديده ها قرار ندارد ؛ امّا آنان كه ديده حقيقت بين دارند ، نعمت نهان الهى را حس مى كنند . خداوند ، در تبيين نعمت هاى خود مى فرمايد :
«أَلَمْ تَرَوْاْ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِى السَّمَـوَ تِ وَ مَا فِى الْأَرْضِ وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَـهِرَةً وَ بَاطِنَةً .[۳]آيا نديده ايد كه خداوند ، آنچه را در آسمان ها و زمين است ، از براى شما رام كرد و نعمت هاى آشكار و نهان خويش را بر شما گسترده و فراوان كرد ؟» .
نعمت هاى نهان و آشكار خداوند ، هم رتبه نيستند و نعمت باطنى از نعمت ظاهرى ، برتر است . امام على عليه السلام در روايتى ، با برشمردن پاره اى از نعمت هاى خداوند ، در بيان جايگاه هر يك از نعمت هاى حق مى فرمايد :
ألا وَ إنَّ مِنَ النِّعَمِ سَعَةَ المالِ وَ أفضَلُ مِن سَعَةِ المالِ صِحَّةُ البَدَنِ وَ أفضَلُ مِنْ صِحَّةِ البَدَنِ تَقوَى القَلبِ .[۴]بدانيد كه يكى از نعمت ها ، گشايش در مال است و برتر از گشايش در مال ، تن درستى است و برتر از تن درستى ، پرهيزگارىِ دل است .
تن درستى و داشتن زندگى مرفّه ، از نعمت هايى است كه همه ، آنها را در مى يابند ؛ امّا خردمندان ، تن درستى را بر زندگى مرفّه ، ترجيح مى دهند و در هنگام بيمارى ، دارايى خود را مى بازند تا سلامت جسم را باز يابند و وقتى در بروز حادثه اى ناگوار ، اندوخته هاى مادّى خود را از كف مى دهند ، خدا را سپاس مى گويند كه تنى سالم دارند . اينها نعمت هاى ظاهرى است و آنان كه ديده اى برتر دارند ، ثروت و سلامت را مقدّمه رسيدن به نعمتى فراتر مى دانند و با توسّل به درگاه احديّت و دوستى با آل اللّه ، سلامت روح و تقوا را مى طلبند .
سلامت روح ، نعمتى است كه در روزگار تنهايى قيامت ، ارزشمند است و هيچ ثروت و قدرتى جاى گزين آن نيست :
«يَوْمَ لَا يَنفَعُ مَالٌ وَ لَا بَنُونَ إِلَا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ .[۵]روزى كه نه مالْ سود دارد ، نه فرزندان ؛ مگر آن كه با دلى پاك و رسته [ از شرك و كفر و گناه ]به نزد خدا بيايد» .
بالاترينِ نعمت ها
نعمت هاى الهى ، آن سان گسترده است كه حتّى بندگان نمى توانند آنها را شماره كنند[۶]و آن چنان با ظرافت در اختيار آفريدگان نهاده شده است كه خُردترين نعمت را هم نمى توان ناديده گرفت . سعدى ، در ديباچه گلستان ، چه زيبا آورده است :
منّت ، خداى را عز و جل كه طاعتش موجب قربت است و به شكر اندرش مزيدِ نعمت . هر نفسى كه فرو مى رود ، ممدّ حيات است و چون بر مى آيد ، مفرّح ذات . پس در هر نفسى ، دو نعمتْ موجود است و بر هر نعمتى ، شكرى واجب .
از دست و زبان كه بر آيد
كز عهده شكرش به در آيد ؟
و از سويى ، نظام آفرينش ، در برابر تشكّر عملىِ نعمت ها ، نعمتى فزون تر به سپاس گزاران ، عنايت مى نمايد و آنانى كه با اهل بيت عليهم السلام ارتباط دارند و در مكتب آنان ، شيوه فروتنى در برابر نعمت ها را آموخته اند ، باطنى نورانى به دست مى آورند و سراى دل را براى خدا ، خلوت مى كنند و بالاترين هديه خداوند ، يعنى قلب سالمى را دريافت مى كنند كه ذرّه اى جز خدا در او راه ندارد . از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود :
ما أنعَمَ اللّهُ عز و جل عَلى عَبدٍ أجَلُّ مِنْ أنْ لا يَكُونَ فِى قَلْبِهِ مَعَ اللّهِ تَعالى غَيْرُهُ .[۷]خداوند عز و جل ، نعمتى بالاتر از اين به بنده اش نداده است كه در دلش جز خدا نباشد .
دل سالم ، همه چيز را به خاطر خدا دوست دارد و از همه كسانى كه خداوند دوستشان نمى دارد ، بيزار است . قلب سالم ، چون جايگاه خداست ، آرام و مطمئن است ؛ زيرا منشأ همه اضطراب ها ، ترديد و دودلى است و وقتى دل به خدا پيوست ، آرامش را از خدا مى يابد ، و از آن جا كه در وجود حق ، ترديد و اضطرابى نيست ، در وجود مؤمن واقعى هم ترديدى راه ندارد . آرى ! دل ، آرام گيرد به ياد خداى :
«أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ .[۸]بدانيد كه دل ها به ياد خدا ، آرامش مى يابد» .
مطمئن ترين دل ها ، دل اهل بيت عليهم السلام است و راه رسيدن به اطمينان كامل ، دوستى با آنان است ؛ چرا كه امامان عليهم السلام در ميان بشر ، زندگى مى كرده اند و سراچه دل خود را براى غير خدا نگشوده اند . بنا بر اين ، آنان ، بهترين الگو براى رسيدن به قلب سالم هستند و از راه دوستى با اهل بيت عليهم السلام مى توان خدادوست شد :
مَن أحَبَّكُم فَقَد أحَبَّ اللّهَ وَ مَن أبغَضَكُم فَقَد أبغَضَ اللّهَ .[۹]هر كس كه به شما مهر مى ورزد ، به خداوند مهر ورزيده است و هر كس كه شما را به خشم در مى آورد ، خدا را به خشم آورد .
پرسش از نعمت ها
نعمت هاى الهى كه رفتار آدميان در برابر آن ، پرسيده مى شود و در آيه : «ثُمَّ لَتُسْـئلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ ؛[۱۰]سپس هر آينه ، در آن روز ، از نعمت ها پرسيده خواهيد شد» ، بدان اشاره شده ، كدام نعمت است ؟ آيا روز قيامت ، از تمامى نعمت ها مى پرسند يا از برخى نعمت ها ؟
در روايت آمده كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد :
إنَّ اللّهَ أكرَمُ مِنْ أن يَسأَلَ مُؤمِنا عَنْ أكلِهِ وَ شُربِهِ .[۱۱]خداوند ، بزرگوارتر از آن است كه از خوردنى و نوشيدنىِ مؤمن بپرسد . و در حديث ديگرى آمده است كه : ابو خالد كابلى ، خدمت امام باقر عليه السلام مى رسد و غذايى را كه براى امام عليه السلام آورده بودند ، با ايشان مى خورَد . وقتى غذا تمام مى شود ، امام عليه السلام مى پرسد : «ابو خالد ! غذاى ما چگونه بود ؟» .
مى گويد : غذايى پاكيزه تر و خوش مزه تر از آن ، نديده بودم ؛ امّا هنگام خوردن ، به ياد آيه «لَتُسْـئلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ» افتادم .
امام باقر عليه السلام مى فرمايد :
لا إنَّما تُسألونَ عَمّا أنتُم عَلَيهِ مِنَ الحَقِّ .[۱۲]نه . از آن حقّى كه شما بر آن استواريد ، پرسيده مى شويد .
اصطلاح «نعيم» ، همه نعمت هاى الهى را در بر مى گيرد ؛ امّا پرسش اصلى ، از نعمت ولايت است ؛ زيرا پرسشى كليدى است و هر كه رفتار خود را مطابق رفتار اهل بيت عليهم السلام تنظيم نمايد ، ساير نعمت هاى الهى را پاس مى دارد و در نتيجه ، به والاترين نعمت هاى الهى ـ كه قلب سليم است ـ ، دست مى يابد .
[۱]«الواو و اللّام و الياء : أصل صحيح يدلّ على قرب ... و كلّ من ولى أمر آخر فهو وليّه» (معجم مقاييس اللّغة ، ج ۶ ، ص ۱۴۱) .
[۲]«النِّعمة : الخفض و الدَّعة و المال» (لسان العرب ، ج ۱۲ ، ص ۵۷۹) .
[۳]سوره لقمان ، آيه ۲۰ .
[۴]تحف العقول ، ص ۲۰۳ ؛ نهج البلاغة ، حكمت ۳۸۸ .
[۵]سوره شعرا ، آيه ۸۸ ـ ۸۹ .
[۶]«وَ إِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَآ» (سوره نحل ، آيه ۱۸) .
[۷]التفسير المنسوب إلى الإمام العسكرى عليه السلام ، ص ۳۲۸ ، ح ۱۸۲ .
[۸]سوره رعد ، آيه ۲۸ .
[۹]ر . ك : ص ۴۷۴ : «وَ مَنْ أحَبَّكُمْ» .
[۱۰]سوره تكاثر ، آيه ۸ .
[۱۱]المحاسن ، ج ۲ ، ص ۱۶۳ ، ح ۸۲ .
[۱۲]الكافى ، ج ۶ ، ص ۲۸۰ ، ح ۵ .
