برپایی سوگواری سید الشهدا(ع) به گونه آیینی مذهبی از سوی ائمّه ع

پرسش :

برپایی سوگواری برای امام حسین(ع) به گونه آیینی مذهبی از سوی ائمّه(ع) چگونه بوده است؟



پاسخ :

سوگواری بر ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام در این مرحله ، چونان آیینی مذهبی ، چهره می گیرد . این فرآیند ، در سه مرحله ، شکل نهایی می یابد:

الف ـ زمینه سازی (روزگار امام زین العابدین علیه السلام )

در این مرحله ، زمینه سازی لازم برای شکل گیری سنّت سوگواری و آیین عزاداری انجام می شود و بستر مناسبی برای به وجود آمدن آیینی مذهبی ، رقم می خورد . امام زین العابدین علیه السلام را باید نقش آفرین اصلی این مرحله دانست .

حادثه کربلا ، افزون بر غم و اندوهی که در جامعه اسلامی بر جای نهاد ، به لحاظ عقیدتی و سیاسی نیز تحوّل شگفتی به وجود آورد. سید الساجدین علیه السلام پس از شهادت امام حسین علیه السلام و در چنین فضایی وحشت زا ، در مدینه ساکن شد و رسالت امامت را ادامه داد. این روزگار ، بی گمان ، سیاه ترین، تاریک ترین و خفقان آمیزترین و در عین حال ، بیدارگرترین و تنبّه آفرین ترین روزگار تاریخ شیعه است .

امام زین العابدین علیه السلام با آهنگ کلّی رسالتِ امامت ، برای بیداری جامعه اسلامی و جهل زدایی از آنان و رهایی بخشیدن آنان از دام تبلیغاتی بنی امیه ، جهادی گسترده و برنامه ریزی شده و دقیق را پی گرفت .[۱]حرکت امام علیه السلام از رویارویی مسالمت آمیز و آرام، تا مواجهه قهرآمیز و شکننده و هیجانبار و صریح ، پیش رفت و در این جهت، از یادکرد حادثه کربلا ، با یادآوری عادی و گریستن تا تبیین ابعاد و گستره فاجعه ، استفاده گردید.

گریه های امام علیه السلام گاه بسیار پرسش انگیز بود ، خصوصا به هنگام نگاه کردن به آب و آماده شدن غذا .[۲]فراوانی و گستره گریه امام علیه السلام نیز چنان بود که مردم ، به ایشان توصیه می کردند که برای حفظ سلامت خود ، کمتر گریه کند ؛ امّا امام علیه السلام با اشاره به عمق فاجعه کربلا و جایگاه اجتماعی و دینی چهره های به شهادت رسیده ، از یک سو گریه کردن بر آن عزیزان را امری لازم و منطقی می دانست و از سوی دیگر ، دیگران را نیز بِدان ، ترغیب و تشویق می کرد .

ایشان ، برای شکل دادن بستری همیشگی ، گریستن بر امام حسین علیه السلام و یاران شهیدش را مایه نجات از عذاب خدا و قرار گرفتن در دایره امن الهی و وارد شدن به بهشت دانست[۳]و خود نیز ـ افزون بر ادامه دادن سوگواری تا مرگ عبید اللّه بن زیاد و دیگر قاتلان شهیدان کربلا ـ تا پایان عمر ، از آن ، دست بر نداشت .[۴]

بدین ترتیب ، امام زین العابدین علیه السلام در سال های پایانی عمر شریفش ، از یک سو پایگاه اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی والایی یافته بود و از سوی دیگر یاران و پیروان و گسترانندگان فراوانی برای اندیشه های خود ، پیدا کرده بود. در نتیجه، موضع و رویکرد ایشان ، بسیار اثرآفرین گشته بود.

از این رو، باید روزگار امامتِ امام چهارم را مرحله زمینه سازی و پی ریزی سنّت عزاداری بر ابا عبد اللّه علیه السلام تلقّی کرد .

ب ـ پی ریزی ارکان عزاداری (روزگار امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام )

ب / ۱ . روزگار امام باقر علیه السلام

روزگار امام باقر علیه السلام از جهاتی با روزگار امام زین العابدین علیه السلام متفاوت است . از یک سو، بیدارگری ها و جریان آفرینی های امام چهارم علیه السلام و روشنگری های یاران ایشان ، فضای فکری و سیاسی جامعه را تا حدودی دگرگون کرده بود و از سوی دیگر ، رهایی عراق از سلطه اُمَویان در یک دوره ده ساله پس از عاشورا، زمینه را برای عزاداری سید الشهدا علیه السلام آماده تر ساخته بود . حضور شورانگیز «توّابین» بر سرِ مزار امام حسین علیه السلام ـ که در این دهه به وقوع پیوست ـ ، نمونه ای از تحوّل فکری جامعه است .

در این سال ها ، با توجّه به عواملی که یاد شد و نیز عواملی که باید در فرصتی دیگر بِدانها پرداخت ، وجدان اجتماعی و دینی مردم ، دگرگون شد و قیام هایی شکل گرفت که قیام مردم مدینه و در پی آن ، واقعه حَرّه ، قیام ابن زبیر، قیام توّابین و مختار ، از جمله آنهاست . این قیام ها ، هرچند در انگیزه و هدف و جهتگیری ، واحد نبودند ، امّا در تحوّل آفرینی در سطوح مختلف سیاسی و فکری جامعه ، اثرگذار بودند .

البتّه بنی امیه در نهایت قساوت ، با این حرکت ها برخورد کردند و در سرکوبی آنها از هیچ کاری دریغ نورزیدند و در این وقایع ، بی حرمتی به شهرهای مقدّس مکه و مدینه را به نهایت رساندند. در پی چنین حوادثی بود که امام باقر صلی الله علیه و آله امامت جامعه را به عهده گرفت . سالیانی از شهادت امام حسین علیه السلام سپری شده بود و مختار ، قاتلان را مجازات کرده بود ؛ امّا این همه ، مانع از آن نشد که امام باقر علیه السلام یادکردِ فاجعه کربلا را به یک سو نهد ؛ بلکه ایشان چونان پدر بزرگوارش ، از هر گونه فرصتی برای بیداری بیشتر مردم در چرایی و چگونگی حادثه کربلا ، آیینی کردن عزاداری امام حسین علیه السلام و تبدیل کردن آن به جریانی دینی و فکری ، استفاده می نمود .

امام باقر علیه السلام با توجّه به آنچه گذشته و آنچه به وجود آمده بود ، از موقعیت اجتماعی والایی برخوردار شده و مرجعیت علمی ـ دینی یافته بود ، چنان که مردمِ بسیاری به ایشان مراجعه می کردند . از این رو ، شعاع وجودی و نفوذ کلام آن بزرگوار ، از پدر گرامی شان فزون تر بود . امام باقر علیه السلام نیز از این همه ، به طرق گوناگون در جهت آیینی کردن عزاداری امام حسین علیه السلام و تبدیل آن به جریانی در بستر تاریخ ، سود جُست ، از جمله با : بیان گفتار امام زین العابدین علیه السلام به عنوان شاهد جریان کربلا در فضیلت گریستن بر امام حسین علیه السلام ،[۵]تشکیل مجالس سوگواری در منزل خود ، تشویق مرثیه سرایان[۶]بر پرداختن به ابعاد این فاجعه در قالب سروده ها وخواندن رثا، ترغیب شیعیان به تشکیل مجالس عزا در خانه هایشان با رعایت احتیاط جهت در امان ماندن از برخورد حاکمان .[۷]توجّه به ادبیات و شعر متعهّد در جاودانه سازی جریان کربلا[۸]و برای نخستین بار ، مطرح کردن تعطیلی روز عاشورا[۹]و در نهایت ، تأکید بر این نکته که عزاداری سید الشهدا ، در دنیا به دین آنها یاری می رساند و در روزگار واپسین ، آنها را با امام حسین علیه السلام و پیامبر صلی الله علیه و آله همجوار می گردانَد .[۱۰]این نکته که عزاداری برای امام حسین علیه السلام ، به برپاکنندگان آن ، در دنیا یاری می رساند و نتیجه آن ، همجواری با پیامبر صلی الله علیه و آله است، نکته مهم و قابل توجّهی است و جای تأمّل دارد که چرا و چگونه این گونه است . بی تردید ، امام علیه السلام می خواهد با این کلام بسیار مهم ، همان صف بندی عظیمی را که پیامبر خدا رقم زده بود ، ادامه دهد : حسینی بودن ، یعنی محمّدی بودن و جز آن ، یعنی جز این !

به هر حال ، با این که حاکمیت های ستمباره آن دوران ، بر شیعیان و علویان ، بسیار سخت می گرفتند و مانع از اقامه عزا می شدند ، امام باقر علیه السلام با تشویق و ترغیب بر اقامه مجلس عزاداری سید الشهدا علیه السلام ، در حدّ ممکن ، در جهت استوارسازی ارکان عزاداری کوشید و بِدان ، شکل آیینی داد و در مجالس عزا ، ادب تعزیت گفتن را چنین بر نمود[۱۱]که جریان یادکردِ کربلا ، فقط مسئله دیروز و امروز نیست و از آنِ فردا و فرداها نیز هست . همچنین نشان داد که چگونه می شود به هماره ساختن این سنّت در بستر تاریخ ، یاری رساند.

ب / ۲ . روزگار امام صادق علیه السلام

هنگامی که امام صادق علیه السلام امامت شیعیان را در دست گرفت ، نیم قرن از حادثه جانسوز کربلا گذشته بود . در آن روزگار ، به جهات سیاسی، فرهنگی و اعتقادی ، جامعه دگرسانی بسیار گسترده ای یافته بود . امام صادق علیه السلام از این موقعیت و فضای به دست آمده ، نهایتِ بهره را برد و در تبیین و تفسیر ابعاد دین و قرآن کریم ، بسی کوشید. یاران و شاگردان امام علیه السلام نیز در جهت تبیین اندیشه ناب محمّدی ، بسی کوشیدند .

در میان کوشش های امام صادق علیه السلام ، چه در گفتار و چه در عمل و رفتار ، حادثه کربلا جایگاه بس مهمّی دارد. آموزه های آن بزرگوار در ارائه قالب، اصول کلّی و ساختار عزاداری ، شایان توجّه است. از سیره آن بزرگوار ، آنچه را که به ما رسیده است ، می توان بدین سان بیان کرد :

ـ توصیه به گریستن و نیز گریاندن دیگران بر امام حسین علیه السلام ،[۱۲]

ـ توصیه به یادآوری مصائب ایشان[۱۳]در مواقع مختلف ،از جمله به هنگام نوشیدن آب ،[۱۴]

ـ ترغیب به تشکیل مجالس عزاداری در فرصت ها و زمان های گوناگون ،[۱۵]

ـ تشویق شاعران به بهره گیری از هنر شعر در تبیین ابعاد حرکت امام حسین علیه السلام .[۱۶]

و فراخوانی مرثیه سرایان به خواندن سوگْ سروده های خود در حضور امام علیه السلام .[۱۷]

باید توجّه داشت که هنر شعر ، در جاودانه سازی اندیشه ها ، نقشی شگرف دارد و در آن روزگاران ، با توجّه به فرهنگ زمانه ، این نقش ، بسی پُررنگ بود و توجّه امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام به این نکته ، بسی مهم است .

ـ درخواست از مرثیه سرایان برای آمیختن مرثیه های عاشورایی به فرهنگ حزن و اندوه برای هر چه بیشتر شدن اثرگذاری آن .[۱۸]

امام صادق علیه السلام از خانواده خویش می خواست تا در این مجالس بنشینند و زاری کنند[۱۹]و به همگان توصیه می فرمود که بر مزار امام حسین علیه السلام ، حضور یابند و سرشک سوگ بیفشانند و به آنان که چنین می کردند ، دعا می نمود .[۲۰]

امام صادق علیه السلام ، بویژه در باره روز عاشورا نیز آموزه ها و ره نمودهایی دارد که تأمّل برانگیز است.

روز عاشورا و آموزه های امام صادق علیه السلام

امام صادق علیه السلام تأکید می فرمود که روز عاشورا باید در یادها بماند و مصیبت این روز ، بسی مهم تلقّی شود و در بزرگداشت آن ، کوشش شود .[۲۱]از این رو ، توصیه می فرمود که : مؤمنان ، در روز عاشورا به عزا بنشینند و آنان که برایشان ممکن است ، بر سرِ مزار آن شهیدِ شاهد ، حضور یابند ،[۲۲]لباس عزا به تن کنند[۲۳]و از لذّات و سرخوشی و خوردن غذاهای لذیذ ، امساک کنند[۲۴]و حادثه غم آگین و شگفت کربلا را درذهن ، مجسّم نمایند[۲۵]و هر چند به تنهایی ، به یاد آن روز باشند و عزاداری کنند .[۲۶]

به راستی ، آیا این همه ، فراتر از یادآوری یک داستان غم انگیز نیست ؟ عاشورا در سیره امامان علیهم السلام ، به دوش کشیدن یک فرهنگ است . عاشورا ، یک مکتب است ، نه صرفا حادثه ای غم انگیز و اسفبار .

ج ـ توسعه عزاداری (روزگار امام کاظم علیه السلام و امام رضا علیه السلام )

روزگار امام کاظم علیه السلام ، روزگاری شایان توجّه و به لحاظ سیاسی و فرهنگی ، بسیار تأمّل برانگیز است ؛ چرا که روزگاری است که شیعه در آستانه یک خیزش همگانی است . از این رو ، آموزه های امام کاظم علیه السلام ، تنبّه آفرین اند .

امام کاظم علیه السلام ، جامعه شیعی را یکسر ، به درگیری با باطل فرا خوانده و ستیز با باطل را گسترانده و بی تفاوت بودن در برابر باطل را نکوهیده است[۲۷]و عاشورا را فرهنگِ در افتادن با باطل دانسته است و چونان سَلَف صالح خود ، مرثیه سرایان را به سُرایش رثا در باره این واقعه ، تشویق کرده است .[۲۸]مهم تر ، این که امام کاظم علیه السلام از آغاز محرّم ، حزن و اندوه خود را بر می نمود و آن را تا روز عاشورا ، ادامه می داد و بدین سان ، عزاداری دهه اوّل محرّم را پایه گذاری نمود[۲۹]و در حقیقت ، ادب عزاداری روز عاشورا را برای شیعیان ، رقم زد. امام علیه السلام با این رویکرد ، چنان نمود که مؤمنان ، باید به استقبال روز عاشورا بروند و از چند روز پیش از آن ، به این رویداد مهم ، توجّه کنند و آن روز را در اوج عزاداری سر کنند .

امام رضا علیه السلام نیز ـ که به لحاظ سیاسی و فرهنگی ، در روزگار خویش ، مکانت ویژه ای یافت و همین ، موجب نفوذ بیشتر کلام ایشان شد ـ به عزاداری امام حسین علیه السلام اهمّیت می داد ، شیعیان را به اهمّیت محرّم و دهه آغازین آن ، واقف می ساخت و با تبیین سیره پدر بزرگوارش در باره حادثه کربلا ، به ترویج آن ، همّت می گماشت .[۳۰]

افزون بر این ، امام علیه السلام در فرصت های مختلف ، برای زنده کردن یاد عاشورا در ذهن و زبان مردم ، می کوشید . مثلاً ایشان ، به هنگام هدیه دادن لباس به کسی ، آن را به تربت قبر امام حسین علیه السلام مزین نمود[۳۱]و چون کسی تربتی به ایشان هدیه داد ، آن را بویید و گریست .[۳۲]

اکنون بیفزاییم که در روزگار این دو امام بزرگوار ، به لحاظ آنچه یاد شد، دشمن ، فشار و خفقان را بر جامعه شیعی گسترش داده بود و فضا را برای این دو امام ، تنگ کرده و جوّ سانسور را شدّت بخشیده بود . پس طبیعی است که آموزه های این دو امام ، به گستردگی آموزه های دو امامِ پیش از آنها نباشد ؛ امّا باید تأکید کنیم که سازمان وکالت[۳۳]ـ که در روزگارِ امامانِ پیشین تشکیل شده بود ـ ، در روزگار آنها گسترده شده بود و با ساز و کارهای ویژه ای ، در نشر آموزه های امامان علیهم السلام ، اثر شایان توجّهی پیدا کرده بود .

این، طبیعی است که جریان عزاداری با توجّه به اهمّیتی که در تعالیم امامان علیهم السلام داشته است ، نباید از منظر آنان ، به دور بوده باشد که متأسّفانه در منابع تاریخی ، چونان واقعیت های صادقِ بسیاری ، به لحاظ ستیز حاکمان وقت با حافظه تاریخی حق ، چندان انعکاسی نداشته است.

پایان دوران امام کاظم علیه السلام و امام رضا علیه السلام : مشخّص شدن ساختار کلّی عزاداری

آنچه گذشت ، نگاهی گذرا بر سیره امامان علیهم السلام (شامل : گفتار ، رفتار و ترغیب) پس از جریان قیام ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام بود ، که می توان آن را در دو بخش کلّی ، دسته بندی کرد :

۱ . تلاش در جهت بر نمودن اهمّیت عزاداری و سوگواری بر امام حسین علیه السلام ،

۲ . بزرگداشت روز عاشورا و برپایی عزا در آن روز.

سیره امامان علیهم السلام را در بخش اوّل ، بدین گونه می توان رقم زد:

ـ گریه بر امام حسین علیه السلام و یادکرد مصائب ایشان ، دین را یاری می رساند .[۳۴]

ـ آداب یاد کردن از امام علیه السلام رعایت شود[۳۵]و آن بزرگوار و مصائب رفته بر ایشان ، به هنگام نوشیدن آب ، یاد شوند .[۳۶]

ـ ضروری است که مجالسی ـ گرچه در خانه ها ـ تشکیل شوند و برنامه ای برای سوگواری ـ گرچه به صورت فردی ـ تنظیم گردد .[۳۷]

ـ گریستن بر مصائب امام حسین علیه السلام ، ارجمند است و نباید در آن ، کوتاهی نمود ، گرچه با افشاندن یک قطره اشک .

حتّی حالت گریه داشتن بر حسین علیه السلام نیز پاداشی بزرگ دارد .[۳۸]

ـ مؤمنان باید هنگام ذکر مصائب حسین علیه السلام و پس از آن ، بگریند یا حالت گریه و بی تابی داشته باشند .[۳۹]

ـ شاعران ، در تبیین مصائب آن بزرگوار بکوشند و مؤمنان را بگریانند[۴۰]و ابعاد حادثه را به واژه ها بسپرند و جاودانه سازند .

ـ بانوان در مجالس تعزیت ، حضور یابند و همگان با فریاد ، جزع کنند ، که این ، اجر اُخروی دارد .

ـ حاضران به یکدیگر با آداب ویژه ای ، تعزیت بگویند .

ـ مرثیه سرایی باید آمیخته به حزن و تأثّربرانگیز باشد .

ـ مؤمنان باید به هنگامی که مجلس حزن انگیز و گریه آور دارند ، اوّل بر ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام بگِریند .[۴۱]

ـ حضور بر مزار امام حسین علیه السلام و یاران شهید آن بزرگوار، سوگواری کردن و گریستنِ هماره ، لازم است .[۴۲]همچنین بخش دومِ سیره امامان علیهم السلام را ـ که به بزرگداشت روز عاشورا و اقامه عزا و چگونگی تعزیت در آن روز ، اختصاص دارد ـ ، بدین سان می توان بر شمرد:

ـ باید به ماه محرّم، اهمّیت داد .

ـ با آغاز ماه محرّم ، باید به استقبال روز عاشورا رفت و حزن و اندوه را گسترانْد .

ـ در روز عاشورا ، باید سوگواری و حزن و اندوه را به اوج رساند .

ـ روز عاشورا به لحاظ این که یادآور بزرگ ترین مصیبت آل اللّه است ، باید اهمّیت ویژه یابد .

ـ در صورت امکان ، باید بر مزار امام حسین علیه السلام حاضر شد و گریست .

ـ روز عاشورا باید با سلام دادن بر امام حسین علیه السلام و نفرین بر قاتلان ایشان ، آغاز شود و با نماز، گریه، اقامه ماتم در منازل ، اظهار جَزَع و گریه و زاری به صورت جمعی و در صورت امکان با حضور در مزار ایشان ادامه یابد .[۴۳]

ـ تعطیلی روز عاشورا ، ضروری است .[۴۴]

ـ تشکیل مجالس در منازل و گریه بر اهل بیت علیهم السلام ، بااهمیت است .

ـ یادکرد حوادث روز عاشورا و مصائب امام علیه السلام ، هر چند به صورت فردی ، لازم است .

ـ باید عاشورا را در ذهن ، تجسّم کرد .

ـ سزاوار است همانند صاحبان عزا ، لباس سوگ به تن کرد .

ـ باید از خوردن و آشامیدن و لذایذ دیگر تا هنگام غروب ، خودداری ورزید .

نکته

پیش تر آوردیم که بعید نیست عزاداری های نخستین تا هنگام کشته شدن قاتلان امام حسین علیه السلام توسّط مختار، متأثّر از فرهنگ اجتماعی عرب و با پیرایش و آرایش آن فرهنگ و ادب بوده باشد . اکنون می افزاییم که اگر این عزاداری ، اندک همگونی ای با آن فرهنگ داشته باشد ، ابعاد آن ، بسی متفاوت است، حتّی به لحاظ زمانی . امام صادق علیه السلام فرمود :

مَا اختَضَبَت مِنّا امرَأَةٌ ولَا ادَّهَنَت ولَا اکتَحَلَت ولا رَجَّلَت حَتّی أتانا رَأسُ عُبَیدِ اللّهِ بنِ زِیادٍ ، وما زِلنا فی عَبرَةٍ بَعدَهُ.[۴۵]هیچ زنی از خاندان ما، مو رنگ ننمود و آرایش نکرد و سرمه به چشم نکشید و شانه به سر نزد ، تا زمانی که سرِ عبید اللّه بن زیاد آمد و ما هماره اشک می ریختیم .

در فرهنگ عربی، دامنه سوگواری، با مجازات قاتلان ، فرجام می یافت ؛ امّا جریان عاشورا، با کشته شدن قاتلان شهدای کربلا ، پایان یافته تلقّی نشد ؛ چرا که به واقع ، شهادت امام حسین علیه السلام ، ویژگی مهمّی داشت و آن ، آمیخته شدن با دین و هدفگیری «احیای فرهنگ دینی» با آن بود . از همین رو، یادکرد آن حادثه ، برای همیشه ، لازم شمرده شده است . این حقیقت را افزون بر این روایت ، از سیره امامان علیهم السلام نیز می توان دریافت . امامان علیهم السلام ـ چنان که دیدیم ـ ، در استوارسازی ارکان عزاداری سالار شهیدان کوشیده اند و آن را چونان آیینی بزرگ ، در اختیار نسل ها قرار داده اند .


[۱]سيره امام عليه السلام از اين زاويه ، بسيار مهم وشايان تأمّل است . در اين باره ، ر . ك : پژوهشى در زندگانى امام سجّاد۷ ، آية اللّه سيّد على خامنه اى . در اين كتاب ، روند رويارويى امام عليه السلام با اُمويان، با دقّت و مستند به روايات و تحليلِ استوار ، عرضه شده است . نيز ، ر . ك : جهاد الإمام السجّاد۷ ، سيّد محمّدرضا حسينى جلالى ، الإمام السجّاد۷ ، حسين باقر ، الإمام السجّاد۷ ، محمّدحسين على صغير .

[۲]ر. ك : ص ۹۱ (فصل چهارم / گريه امام زين االعابدين عليه السلام ) .

[۳]ر. ك : ص ۴۱ (فصل چهارم / ثواب گريه كردن بر آنان) .

[۴]ر. ك : ص ۹۱ (فصل چهارم / گريه امام زين االعابدين عليه السلام ).

[۵]ر. ك : ص ۹۱ (فصل چهارم / گريه امام زين االعابدين عليه السلام ).

[۶]ر. ك : ص ۹۹ (فصل چهارم / گريه امام باقر۷).

[۷]اين نكته از تعبير امام عليه السلام : «يأمر من فى داره ممّن لا يتّقيه، بالبكاء عليه ؛ به كسانى كه در خانه اش بودند و تقيه نمى كردند، دستور داد كه بر امام حسين عليه السلام گريه كنند»، در متن حديث موجود در مصباح المتهجّد (ص ۷۷۲) بر مى آيد .

[۸]ر. ك: ج ۹ ص ۴۳۷ (فصل دوم / ياد كردن مصيبت امام حسين عليه السلام در محضر امام باقر۷) .

[۹]ر. ك : ص ۱۱ (فصل سوم / تعطيل كردن كارهاى روزانه).

[۱۰]ر. ك : ج ۹ ص ۳۸۵ (فصل يكم / تشويق به سوگوارى براى امام حسين عليه السلام ) .

[۱۱]ر. ك : ص ۱۱ (فصل سوم / تعطيل كردن كارهاى روزانه) و ص ۱۳ (سوگوارى در خانه) .

[۱۲]كامل الزيارات : ص ۲۱۰ ح ۳۰۰ و ص ۲۱۱ ح ۳۰۳ . ر.ك : همين دانشنامه ج ۱۰ ص ۴۹ (فصل چهارم / ثواب شعرخوانى در مصيبت آنان) و ج ۹ ص ۴۳۹ (فصل دوم / يادكرد مصيبت هاى امام حسين در محضر امام صادق عليه السلام ).

[۱۳]ر. ك : ج ۹ ص ۴۳۱ (فصل دوّم / تشويق به مصيبت خوانى براى امام حسين عليه السلام ).

[۱۴]ر.ك : ج ۹ ص ۴۳۳ (فصل دوم / به ياد مصيبت امام حسين عليه السلام بودن در هنگام آشاميدن آب).

[۱۵]ر. ك : ج ۹ ص ۴۳۹ (فصل دوم / يادكرد مصيبت هاى امام حسين در محضر امام صادق عليه السلام ).

[۱۶]ر. ك : ص ۴۹ (فصل چهارم / ثواب شعرخوانى در مصيبت آنان) و ج ۹ ص ۴۳۹ (فصل دوم / ياد كردن مصيبت هاى امام حسين در محضرامام صادق عليه السلام ).

[۱۷]ر. ك : ص ۴۹ (فصل چهارم / ثواب شعرخوانى در مصيبت آنان) و ج ۹ ص ۴۳۹ (فصل دوم / يادكرد مصيبت هاى امام حسين عليه السلام در محضر امام صادق عليه السلام ).

[۱۸]همان.

[۱۹]ر. ك : ج ۹ ص ۴۳۹ (فصل دوم / يادكردمصيبت هاى امام حسين عليه السلام در محضر امام صادق عليه السلام ).

[۲۰]ر. ك : ج ۹ ص ۳۸۵ (فصل يكم / تشويق به سوگوارى براى امام حسين عليه السلام ) .

[۲۱]ر. ك : ص ۷ (فصل سوم / بزرگى مصيبت عاشورا).

[۲۲]تهذيب الأحكام : ج ۶ ص ۵۱ ح ۱۲۰ ، المزار ، مفيد : ص ۵۱ ح ۱ ، مصباح المتهجّد : ص ۷۷۱ ـ ۷۷۲ ، الإقبال : ج ۳ ص ۶۴ ، بحار الأنوار :ج ۱۰۱ ص ۱۰۵ ح ۱۱ .

[۲۳]عبد اللّه بن سنان مى گويد : از امام صادق۷ شنيدم كه فرمود : «إنَّ أفضَلَ ما تَأتي بِهِ في هذَا اليَومِ أن تَعمِدَ إلى ثِيابٍ طاهِرَةٍ فَتَلبَسَها وتَتَسَلَّبَ ، قُلتُ : ومَا التَّسَلُّبُ؟ قالَ : تُحَلِّلُ أزرارَكَ ، وتَكشِفُ عَن ذِراعَيكَ كَهَيئَةِ أصحابِ المَصائِبِ؛ بهترين كار در اين روز (عاشورا) ، پوشيدن لباس پاك و لباس عزاست» . پرسيدم : لباس عزا چيست ؟ فرمود : «باز كردن دكمه هاى لباس و بالا زدن آستين هاى لباس و همانند مصيبت زده ظاهر شدن است ...» (ر. ك : ص ۱۷ ح ۲۷۶۲) .

[۲۴]ر.ك : ص ۱۳ (فصل سوّم / پرهيز از كامجويى).

[۲۵]برگرفته از عبارت : «صورتت را به جانب مرقد حسين عليه السلام مى چرخانى و كشته شدن ايشان و همراهانش را و نيز فرزندان وخانواده ايشان را در ذهنت مجسّم مى كنى و بر ايشان درود و تحيّت نثار مى كنى و بر كشندگانش لعن مى فرستى و از كارشان اعلام برائت مى كنى» كه در ادامه حديث قبل ، از عبد اللّه بن سنان ، نقل شده است .

[۲۶]ر . ك : همان حديثى كه ازعبد اللّه بن سنان در پاورقى هاى قبلى ، نقل شد .

[۲۷]امام كاظم۷ به فضل بن يونس فرمود : «أبلغ خيراً ، وقل خيراً ولا تكن إمعة . جقال:ج قلت : وما الأمعة؟ قال : لا تقل : أنامع الناس ، وأنا كواحد من الناس . إن رسول اللّه صلى الله عليه و آله قال : يا أيها الناس إنما هما نجدان : نجد خير ، ونجد شرّ ، فلا يكن نجد الشرّ أحبّ إليكم من نجد الخير» . «خير برسان ، سخن خير بگو و بارى به هر جهت مباش» . گفتم : بارى به هر جهت بودن چيست ؟ فرمود : «مگو : من هم مثل مردم و يكى از آنهايم . پيامبر خدا ـ كه درود خدا بر او و بر خاندانش باد ـ فرمود : اى مردم ! دو راه ، وجود دارد: راه خوب و راه بد . راه بد ، برايتان از راه خوب ، دوست داشتنى تر نباشد!» (تحف العقول : ص ۴۱۳) .

[۲۸]المناقب ، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۳۱۹ .

[۲۹]ر. ك : ص ۱۰۵ (فصل چهارم / گريه امام كاظم عليه السلام ) .

[۳۰]ر . ك : ج ۹ ص ۳۸۹(فصل يكم / سوگوارى در دهه اوّل محرّم) .

[۳۱]تهذيب الأحكام : ج ۸ ص ۴۰ ح ۱۲۱،المزار ، مفيد : ص ۱۴۴ ح ۶، كامل الزيارات: ص ۴۶۶ ح ۷۰۷، المزار الكبير : ص ۳۶۲ ح ۶، بحار الأنوار: ج ۱۰۱ ص ۱۲۴ ح ۲۳ .

[۳۲]ر . ك : ص ۱۰۷ (فصل چهارم / گريه امام رضا۷) .

[۳۳]ر . ك :پيشواى صادق : ص ۱۰۷ ، سازمان وكالت : ج ۱ .

[۳۴]ر. ك : ج ۹ ص ۳۸۵ (فصل يكم / تشويق به سوگوارى براى امام حسين عليه السلام ).

[۳۵]ر. ك : ج ۹ ص ۴۳۳ (فصل دوم / درود فرستادن بر امام حسين عليه السلام هنگام ياد كردن از ايشان).

[۳۶]ر. ك : ج ۹ ص ۴۳۳ (فصل دوم / به ياد مصيبت امام حسين عليه السلام بودن در هنگام آشاميدن آب).

[۳۷]ر. ك : ص ۱۳ (فصل سوم / سوگوارى در خانه) و ج ۹ ص ۴۳۱ (فصل دوم / تشويق به مصيبت خوانى براى امام حسين عليه السلام ) .

[۳۸]ر. ك : ص ۴۱ (فصل چهارم / ثواب گريه كردن بر آنان).

[۳۹]ر. ك : ص ۴۹ (فصل چهارم / ثواب شعرخوانى در مصيبت آنان) و ج ۹ ص ۴۴۷ (فصل دوم / اندوه فراوان امام صادق۷ به هنگام يادكرد مصيبت جدّش) .

[۴۰]ر. ك : ص ۴۹ (فصل چهارم / ثواب شعر خوانى در مصيبت آنان).

[۴۱]ر. ك : ص ۳۳(فصل چهارم / تشويق به اندوه و گريه و بى تابى بر شهيدان كربلا) و ج ۹ ص ۳۸۹ (فصل يكم / سوگوارى در دهه اوّل محرّم) .

[۴۲]ر. ك : ج ۹ ص۳۸۵ (فصل يكم / تشويق به سوگوارى براى امام حسين عليه السلام ) .

[۴۳]ر. ك :ص ۱۳ (فصل سوم / سوگوارى در خانه).

[۴۴]چنان كه گذشت ، اين مطلب در سخنان امام باقر۷ و امام رضا۷ آمده است (ر. ك : ص ۱۱ «فصل سوم/ تعطيل كردن كارهاى روزانه») .

[۴۵]ر. ك : ج ۹ ص ۴۲۶ح ۲۷۳۱ .



بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت