بزرگداشت و تکریم بزرگانی چون علامه مجلسی، بزرگداشت دانش و فرهیختگی است

1. شیخ الاسلام اصفهان و در حقیقت شیخ الاسلام ایران و جامعۀ شیعه بود که منصبی بسیار گسترده بود و امور مردمی را اداره می کرد و طبیعتاً با دربار هم مرتبط بود.

2. مبلغی توانا بود که با توجه به امکانات آن دوره به سخنرانی و تبلیغ می پرداخت. ظاهراً مراسم سخنرانی او در ماه رمضان بسیار گسترده و موفقیت آمیز بوده است.

3. تربیت شاگرد به گونۀ عمومی و خصوصی. (گزارش مرحوم سید نعمت الله جزایری).

4. پژوهشگری فعال در همۀ حوزه های حدیثی بود که یکی از آنها نگارش کتاب است. حوزه های کاری مرتبط با حدیث ایشان متعدد و متنوع است:

4 ـ 1. جمع آوری نسخه های مصادر حدیثی کهن و تعیین برترین نسخه و ارجاع به آن . (نقل مرحوم محدث ارموی و علی اکبر غفاری دربارۀ آن که در تصحیح متون، بحار الانوار نیز یک منبع لحاظ می شود.). ما هم در پژوهش های دارالحدیث در مواردی بدان برخورده ایم.

4ـ 2. تکثیر نسخۀ اصح: دورۀ صفویه به ویژه دورۀ علامه مجلسی نقطۀ عطف تکثیر نسخه های حدیثی است به گونه ای که کاملاً متمایز از دوره های پیشین است. اصطلاحی در نسخه پژوهی داریم با عنوان نسخۀ مادر ـ یا نسخۀ اُمّ ـ علامه مجلسی بر فراز نسخه های مهم مادر و ام قرار دارد که نسخه های بعدی رونوشت نسخۀ او هستند.

4ـ 3. ترجمۀ به فارسی: در دورۀ صفویه نهضتی آغاز شد که متون حدیثی را به فارسی ترجمه کنند که همه مردمان آنها را بفهمند. علامه مجلسی در این مورد نیز بسیارکوشاست. ترجمه توحید مفضل، ترجمۀ توحید امام رضا(ع)، ترجمۀ زیارت جامعه، ترجمۀ دعای کمیل، ترجمۀ دعای سمات، ترجمۀ دعای مباهله، ترجمۀ عهد مالک اشتر، ترجمۀ حدیث عبد الله جندب و ترجمه حدیث رجاء بن ابی ضحاک از جمله رساله های ترجمه ای ایشان است.

4 ـ 4. فارسی نویسی: بر خلاف عالمان پیشین ایشان بسیاری از کتاب های خود را به زبان فارسی نوشته است، حلیة المتقین، حیاة القلوب، زاد المعاد، مناسک حج، جلاء العیون، تحفة الزائر، شرح دعای جوشن کبیر. نکته جالب در نگارش علامه ، نگارش کتابهای فقهی به زبان فارسی است که نزدیک به 10 عنوان است.

4 ـ 5. نگارش شروح حدیثی: شرح نویسی تخصص و مهارتی ویژه می خواهد و نیازمند قدرت بیان و نگارش شایسته است. علامه مجلسی شروح حدیثی فراوان داشته است. افزون بر بیان های موجود در بحار الانوار چند کتاب شرح حدیثی هم دارد مثل مرآة العقول، که تبیین و شرح تمام کتاب کافی است (و ظاهراً مورد مشابه ندارد) ملاذ الاخیار ـ که شرح کتاب تهذیب الاحکام است ـ ، شرح زیارت جوشن کبیر، شرح صحیفه، شرح اربعین حدیث.

4 ـ 6. نمایه زنی احادیث: که مقدمه بر نگارش بحار الانوار بوده است، ایشان ده کتاب اصلی حدیث را خوانده و احادیث موجود در آن را نمایه زده و موضوع بندی کرده است. ( این دست نوشته اکنون به خط ایشان موجود است و در جلد 106 بحار چاپ شده است).

5. جامع نگاری: نگارش بحار الأنوار، سرآمد قله پژوهش های علامه مجلسی و گل سرسبد فعالیت های ایشان است که سبب جاودانگی کتاب و مولف شده است. این اثر بزرگ و خارق العاده، حاصل تلاش و کوشش سالیان دراز پژوهش و نگارش ایشان است. نکته جالب آن که که برخی از مجلدات 25 گانه اصلی کتاب، اکنون در 2 نسخه به خط علامه مجلسی موجود است. این نمونه نشان دهندۀ ارادۀ راسخ ایشان است که شخصاً به پاکنویس کردن متن پرداخته و آن را با خطی خوانا نوشته اند.

بحار الانوار:

کتاب بحار الأنوار فراتر و دقیق تر از آن است که تنها به عنوان کتاب جامع حدیثی بدان نگریسته شود. این وصف بزرگ و ارزشمند ، از ارزش کتاب می کاهد. برخی که تنها به ویژگی جامع روایی بحارالانوار توجه کرده و به ویژگی های دیگر این کتاب نظر نداشته اند آن را تلخیص کرده و با حذف آیات، بیانها ، مقالات مستقل و روایات تکراری مجموعهای را در 14 جلد سامان دادهاند(مناهل الابرار فی تلخیص بحارالانوار) . این تلخیص در حقیقت بیشتر زیبای های بحار الأنوار را تباه کرده و تنها جامع نگاری را مورد توجه قرار داده است. بحار الأنوار چند ویژگی اصلی دارد:

5 ـ 1. جامعیت حدیثی به ویژه در ابواب غیر فقهی: کتاب های اصلی حدیثی شیعه بر احادیث فقهی متمرکز شده اند، مثل تهذیب الأحکام، استبصار ، من لا یحضره الفقیه و وسائل الشیعه، کتاب کافی و وافی هم اندکی از مباحث غیر فقهی را دارند در حالی که تمرکز کتاب بحار الأنوار بر مباحث غیر فقهی است.

از مجموع 100 جلد اصلی کتاب بحار الأنوار، تنها 20 جلد آن فقهی است و 80% آن مرتبط با مباحث غیر فقهی است که پیشینه جامعی ندارد. خود علامه مجلسی تصریح می کند که در باب معاد ، تا کنون پژوهش جامعی ارائه نشده است و این کتاب اولین کتاب جامع در بارۀ معاد است. ابواب تاریخ ائمه، اعتقادات و اخلاق جامع نیز این گونه هستند و با این گستردگی و جامعیت در آثار پیشینیان یافت نمی شوند

5 ـ 2. تبیین و تحلیل روایات : اهمیت این ویژگی را می توان معادل اهمیت ویژگی جامعیت دانست و حتی مهمتر شمردن آن در روزگار فعلی سخن گزافی نیست. چون با توجه به امکانات سخت افزاری و نرم افزاری جدید ،دسترسی به متون و جمع آوری و تدوین آن در دورۀ ما آسان شده است ولی بیان نویسی و تحلیل لایه های پنهان و غوامض روایات مشکل، به راحتی برای اشخاص میسور نیست. در بسیاری از موارد در ذیل روایات مشکل تنها بیان علامه مجلسی(ره) نکته ای را بیان کرده و مشکلی را حل نموده است.

در بسیاری از مواردی دیگر هم که بیان و تحلیل در مصادر کهن وجود داشته است ایشان به جمع آوری همۀ مطالب پرداخته و نظر خود را در نهایت اضافه کرده است. مثلاً دربارۀ روایت ( نیة المؤمن خیر من عمله ) ، 12 وجه بیان کرده و آنها را نقض و ابرام کرده است( بحار الانوار : ج 67 صص 189 – 199 ).

مصادر پسین در تحلیل و تبیین احادیث هم بر خوان کرم تفکر علامه مجلسی در بحار الأنوار نشسته اند. برای مقایسه ر.ک : شرح خطبه حضرت فاطمه زهراء ( ع ) در کتاب بحارالانوار و تمام شروح این خطبه در دوره های بعد. همچنین مقایسه کنید: تبیین حل مشکل الحدیث در کتاب ارجمند مصابیح الانوار با احادیث مشابه در بحارالانوار.

5 ـ 3. معجم موضوعی قرآن: بر خلاف اخباریان که در آن دوره نسبت به قرآن بی اعتنا بودند علامه مجلسی همۀ ابواب را با آیات قرآن آغاز کرده و آیات مرتبط با عنوان باب را در کنار هم ذکر می کند که این مجموعه را می توان معجم موضوعی قرآن شمرد.

5 ـ 4. تفسیر مأثور: در ذیل آیات، ایشان روایات مرتبط با آیات را نقل می کند که این مجموعه گسترده هم به عنوان تفسیر مأثور می تواند مطرح شود. در سه دهۀ پیش جناب آقای مرادخانی این مجموعه را جمع آوری کرده و آدرس مواضع بحار را معلوم کرده است و دو جلد کتاب در 1340 صفحه پدید آورده است. جالب است که برخی روایات مورد استشهاد در این مجموعه در جوامع حدیثی آن دوره مثل نور الثقلین و البرهان نیامده است.

5 ـ 5. غریب الحدیث( واژه پژوهی حدیث) : یکی از تخصص های علامه مجلسی، مهارت ویژه در واژه پژوهی با استناد به منابع لغوی و غریب الحدیثی است. این مجموعه را می توان کامل ترین غریب الحدیث نگاری شیعه شمرد که بسی فراتر از غریب الحدیث نگاری اهل سنت است. مباحث ادبی دیگر نیز در کتاب بحار الأنوار بسیار پر رنگ است.

5 ـ 6. تصحیح متن و ارائۀ بهترین نسخه: همان گونه که در بحث پیشین اشاره شد علامه مجلسی ذوق خاصی در جمع نسخ معتبر و گزینش بهترین نسخه و درج آن در بحار الأنوار داشت که این کتاب را با وجود آن که کتاب واسطه است به منبع و مصدر شناسایی نسخه بدل صحیح تبدیل کرده است.

نکته پایانی:

شایستگی بزرگداشت افرادی چون علامه مجلسی ره آنگاه به کمال می رسد که شیوه و روش علمی آنان مطرح شده و تبیین و نقد شود نه آن که صرفا به تعریف و تجلیل بسنده شود. از این رو اگر قرار است برنامه بزرگداشت علامه مجلسی در سالهای آینده استمرار یابد لازم است هر سال بحثی علمی و کاربردی در آن ارائه شود تا معاصران را به کار آید و الگویی برای پژوهش و پیشرفت باشد.