بررسى مفهوم ذكر از دیدگاه وحى

(۹)
بررسى مفهوم ذكر از دیدگاه وحى

منصوره تربتى مقدّم محمّدآباد

كارشناسى ارشد علوم قرآن و حدیث
دانشكده علوم انسانى دانشگاه تربیت مدرّس
استاد راهنما: دكتر محمّدعلى لسانى فشاركى
۱۳۷۳
۲۰۴ ص

هدف پژوهنده از این پایان ‏نامه، بازشناسى دقیق ذكر، ابعاد، آثار و مراتب آن است، تا بتوان ذاكران حقیقى را شناخت و بویژه طرز تلقّى مسلمانان را از ذكر و ذاكران در عصر حاضر، تصحیح و اصلاح نمود. براى این منظور، وى با توزیع پانصد پرسش‏نامه در میان فرهنگیان شیعه و سنّى شهرستان تربت جام، به پاسخ‏هاى گویا و نمودارهاى روشنى از مسئله رسیده كه در فصل ششم، آنها را تجزیه و تحلیل كرده است. این پایان‏نامه، در یك مقدّمه و شش فصل، ترتیب یافته است. نویسنده در مقدّمه، نخست، طرح كلّى بحث را پیش كشیده و یكى از مقاصد و مطالب قرآن كریم را دعوت به ذكر دانسته است. سپس فرضیاتى را كه درباره ذكر به ذهن خطور مى‏كند، بیان نموده و بعد از آن، اهداف و زمان تحقیق را بیان كرده و در ادامه نیز مفاهیم و واژگان ذكر را توضیح داده است. فصل اوّل، از دو بخش تشكیل شده است: بخش اوّل، به تعریف لغوى و اصطلاحى ذكر و بررسى ریشه‏اى كلمه ذكر و بیان معناى اصطلاحى آن پرداخته شده است. در بخش دوم نیز آراى اندیشمندان اسلامى درباره ذكر و حقیقت آن بازگو شده و دیدگاه‏هاى مفسّران بررسى شده است. در این فصل آمده است كه ذكر، در اصطلاح و معارف اسلامى، به معناى یادآورى خداوند به قلب و زبان است. یاد خدا، سرچشمه قدرت روحى و معنوى انسان است و قرآن كریم، در مواضع متعدّد، مسلمانان را به این امر مهم، فراخوانده است تا از آثار و بركات آن برخوردار گردند. نیز از آفات فراموشى خدا و غفلت از ذكر الهى، آنان را سخت پرهیز داده است تا از زیان‏ها و دشوارى‏هاى گوناگون در امور دنیوى و اخروى به دور مانند. ذكر، یكى از مفاهیم بزرگ و اساسى در فرهنگ اسلامى است. در عین حال، تاكنون چنان‏كه باید و شاید، شناخته نشده است و دستِ كم، عموم مسلمانان از شناخت صحیح ذكر، فاصله بسیار دارند و به همین جهت، یا نسبت به ذكر و ذاكران، نظر منفى دارند و یا این‏كه كسانى را كه از نظر منابع اصیل فرهنگ اسلامى ذاكر شناخته نمى‏شوند، به عنوان ذاكر یا اهل ذكر تلقّى مى‏كنند. فصل دوم، در چهار بخش تنظیم شده است. نویسنده، در بخش نخست به عوامل و انگیزه‏هاى یاد خدا، در بخش دوم، به موانع یاد خدا، در بخش سوم به اوقات ذكر خدا، و سپس در بخش چهارم، به آداب ذكر از دیدگاه امام خمینى(ره) پرداخته است. نویسنده در فصل سوم، تحت عنوان «ذكر خدا، روح و فلسفه همه عبادات»، سه عبادت را مطرح نموده و در سه بخش جداگانه، آیات مربوط را بررسى كرده است. در بخش اوّل آمده كه نتیجه نماز، یاد خداست. در بخش دوم آمده كه روح و فلسفه حج، ذكر خداست. بخش سوم نیز بررسى شده كه حلّیت ذبح، در گرو ذكر نام خداوند است. در فصل چهارم، به حقیقت ذكر و ذاكران پرداخته شده است. این فصل نیز داراى چهار بخش است. بخش اوّل به مراتب ذكر و ذاكران، ذكر لفظى، ذكر معنوى و ذكر قلبى مى‏پردازد و مقامات و درجات ذاكران را بیان مى‏كند. بخش دوم، ویژگى‏هاى ذاكران را برمى‏رسد و به بررسى پنج آیه و در مجموع، ده ویژگى ذاكران مى‏پردازد. نگارنده در بخش سوم، حقیقت و فضیلت یاد خدا و مجموعه آیات و روایاتى را كه به نحوى بیانگر فضیلت یاد خدا هستند، بررسى مى‏كند و موضوع را در دو قسمت آیات و روایات به صورت جداگانه مطرح مى‏سازد. فصل پنجم، درباره آثار ذكر در زندگى انسان است. این فصل نیز دو بخش دارد كه نویسنده در آنها با استناد به آیات قرآن، آثار و بركات ذكر خدا و عواقب و آفات غفلت از یاد او را بررسى كرده است. فصل ششم، نگاهى به برداشت مسلمانان عصر حاضر از ذكر و ذاكران دارد. این فصل از پایان‏نامه با استفاده از پرسش‏نامه و انجام مصاحبه و بررسى و تحلیل پرسش‏نامه‏ها تدوین شده و با استفاده از نمودار، نتایج به دست آمده منعكس شده است.