جایگاه زیارت اربعین در متون حدیثی و فقهی

جایگاه زیارت اربعین در متون حدیثی و فقهی

جایگاه زیارت اربعین در متون حدیثی و فقهی
ویژه نامه اربعین، فصلنامه فرهنگ زیارت

نوشته امین شیرازی

اربعین یک نگاه تاریخی صرف نیست؛ بلکه نگاهی معرفت شناسانه است.
ما نمی خواهیم به صورت صرفا تاریخی به موضوعاربعینبپردازیم؛ بلکه با نگاهی معرفت شناسانه و با مراجعه به «زیارت اربعین» که سفارش اکید امام معصوم و حجّت خداست و با دقت در مضامین بلند آن که ازامام صادق (ع)نقل شده، به آن می پردازیم.
به این اعتبار، شیعه هویتّ خود را نیز باید در اربعین جست وجو کند.
بحث اربعین ابعاد مختلفی دارد. یک بعد آن، اصل زیارت سیدالشهدا (ع) در این روز است .بعُد دیگر، مفاد زیارت اربعین است؛ چه آن زیارتی که از امام صادق (ع) نقل شده و چه زیارت منقول از جابر و مخصوصاً زیارتی که از زبان امام (ع) است، ابعاد بسیار عمیقی را در قالب زیارت فرموده است.
اهلبیت عصمت و طهارت علیهم السلام بر یادآوری مصائب حضرت سیدالشهدا (ع) به مناسبتهای گوناگون تأکید داشتند. بخشي از خطبه های حضرت زینب کبری و حضرت امام زین العابدین علیه السلام در کوفه و شام بیان مظلومیت سیدالشهدا (ع) و در حقیقت، روضه خوانی است. بعد که  اهلبیت به مدینه بازگشتند، در  آنجا هم مجلس عزای سیدالشهدا پیوسته ادامه داشت؛ به  گونه اي که امام زین العابدین (ع) عزاداران را اطعام  ميکرد۱ و این سنت در نزد شیعیان از ایشان به یادگار ماند. این مجلس عزا چندین سال به طور پیوسته ادامه داشت و یک سال آن، به صورت شبانه روزي بود و بنا بر نقلي دیگر تا سه سال بعد از واقعه عاشورا این مجلس عزا در مدینه برگزار  ميشد.۲
پس از ایشان، امام باقر (ع) وصیتّ کردند که تا ده سال در منا روضه بخوانند.۳
در دوره امام صادق (ع) فضا بازتر شد و حتي سرودن شعر و مراثي نیز تشویق مي شد و شعر نقش مهمی در ماندگاری واقعه کربلا و تحریک عواطف دارد. لذا حضرت افرادی مانند ابوعماره منشد،۴ جعفر بن عفان۵ و ابوهارون مکفوف۶ را تشویق میکند که برای حضرت اباعبدالله الحسین (ع) شعر بسرایند.
در زمان امام رضا (ع) هم میبینیم که شاعراني مانند مثل دعبل خزاعی (ع) برای سرودن اشعار عاشورایي مورد توجه حضرت قرار گرفتند. همچنین استمرار اقامه مجالس عزا در خانه ها و بیان فضیلت شعر گفتن در رثای ابی عبدالله (ع) و رفتن به زیارت آن حضرت در هر شرایط و در مناسبت های گوناگون و ترغیب به زیارت اربعین از ویژگي هاي این دوران است.
عنوان «زیارت اربعین» به زمان امام صادق (ع) بازمي گردد و عجیب این است که با وجود بیم و ترس از حکومت جائر، مردم از امام سؤال می کردند که با وجود ترس از خبرچینان و عوامل حکومت، آیا به زیارت حضرت سیدالشهدا برویم؟ و حضرت می فرمودند که بروید.۸ این در حالي است که فقهای شیعه در مسئله حج، یکي از شرایط استطاعت را «تخلیه سرب »بیان فرمودهاند؛ یعنی باید امنیت باشد و اگر امنیت نباشد، استطاعت محقق نیست؛ اما در مورد زیارت سیدالشهدا (ع) حتي با نبود امنیت نیز مردم را ترغیب به زیارت مي کردند .
از این گذشته، به مناسبت های مختلف نیز ترغیب به زیارت آن حضرت شده است. در جلد ۴۱ وسائل الشیعه، در آخر کتاب حج، مناسبت های زیارتی سیدالشهدا (ع) ذکر شده است۹ که در این بخش، تنها به مناسبت ها و ابواب آن در وسائل اشاره مي کنیم:
استحباب تکرار زیارة الحسین (ع)؛
استحباب زیارة النساء؛
کراهة ترک زیارت الحسین (ع)؛
استحباب المشی إلی زیارة الحسین (ع)؛
باب استحباب الاستنابة فی زیارت الحسین (ع).
یا در مناسبت ها و حالات گوناگون:
استحباب زیارت الحسین (ع) ولو رکب البحر؛۱۰ )یعني حتي اگر ناگزیر از پیمودن دریا با کشتي باشید، باز زیارت سیدالشهدا (ع) مستحب است(. یا در مناسبت ها و زمانه ای خاص۱۱ مانند: استحباب زیارت الحسین )ع) لیلة عرفة؛ فی اول رجب؛ فی النصف من شعبان؛ لیلة النصف من شعبان بکربلاء؛ استحباب زیارت الحسین (ع) لیلة القدر؛ لیلة الفطر؛ لیلة عاشورا؛ یوم الاربعین؛ استحباب زیارت الحسین (ع) کل لیلة جمعة.
اما در خصوص روز اربعین در جلد ۴۱ وسائلالشیعه۱۲ این باب را مییابیم: «باب تأکّد استحباب زیارت الحسین (ع) یوم الأربعین من مقتله و هو یوم العشرین من صفر». تأکّد استحباب را که در این جا مطرح است، با آوردن روایاتي بیان مي کند. روایت اول از امام حسن عسکری (ع) است که فرمود:
« علامات المؤمن خمس، صلاة الخمسین، و زیارت الاربعین، والتختّم فی الیمین، و تعفیر الجبین، و الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم»؛۱۳
نشانه های انسان مؤمن پنج تاست: پنجاه رکعت نماز روزانه )نمازهای واجب و نافله)، زیارت اربعین، انگشتر به دست راست کردن، پیشانی بر خاک نهادن و بسم الله الرحمن الرحیم را بلند گفتن.
این روایت گرچه مرسل است، ولي بنابر تسامح در ادله سنن و احادیث مَن بلغ در بحث مستحبات، مرسل بودن خبر، ضرری نمیرساند و مشکلی ایجاد نمیکند.
سپس روایت صفوان جمال را از امام صادق (ع) نقل و کیفیت زیارت اربعین را بیان میکند۱۴ و بعد مطلبی است که از «مصباح المتهجد» نقل می کند.۱۵ فتوای صاحب وسائل در تیتر ابواب کتابش معلوم میشود و از اول تا آخر وسائل این گونه است. در ای نجا فتوایش این طور است:
«باب تأکّد استحباب زیارت الحسین (ع) یوم الاربعین.»
این فضیلت زیارت اربعین از قدیم در کتاب های روایی مطرح بوده و همه جا در اهمیت و فضیلت زیارت اربعین امام حسین (ع) به همین روایت امام حسن عسکري (ع) که اصل آن در مزار شیخ مفید۱۶ و دو کتاب شیخ طوسي )یعني تهذیب الاحکام۱ (ع) و مصباح المتهجد۱۸) است، تمسک کرده اند.
شیخ مفید در کتاب مزار، عنوان «فضل زیارت الاربعین» دارد که این را بعد از «فضل زیارت امام حسین (ع) در روز عاشورا» قرار داده است و به همین حدیث امام حسن عسکری (ع) تمسک ميکند.۱۹ شیخ طوسی نیز در کتاب «تهذیب الاحکام» به همین روایت تمسک می کند و در ضمن فضایل زیارت امام حسین (ع) همین روایت را م یآورد.۲۰
همچنین شیخ طوسي در «مصباح المتهجد» میفرماید: «و یستحب زیارته فیه و هی زيارة الاربعین »بعد هم همین روایت امام حسن عسکری (ع) را بیان م یکند۲۱ و سپس روایتي از امام صادق (ع) در کیفیت زیارت دارد که در وسائل به آن اشاره میکند و همه خبر و زیارت را  نمیآورد و فقط یک جمل هاش را  ميآورد:« السلام علی ولیّ الله و حبیبه...»۲۲ اما در مصباح المتهجد کامل آمده است. در آنجا دارد که در روز اربعین و در وقت بلند شدن روز بگو:

«الَسَّلامُ عَلی  وَلیِِّ اللهِ وَحَبیبِهِ، الَسَّلامُ عَلی  خَلیلِ اللهِ وَنجَیبِهِ، الَسَّلامُ عَلی  صَفِیِّ اللهِ وَابْنِ صَفِیهِ، الَسَّلامُ عَلیَ الحُْسَینِ المَْظْلُومِ الشَّهیدِ، الَسَّلامُ علی  اسَیرِ الکْرُباتِ، وَقَتیلِ العَْبَراتِ، الَلّهُمَّ انیّ  اشَْهَدُ انَهَُّ وَلیِک وَابْنُ وَلیِک، وَصَفِیک وَابْنُ صَفِیک، الفْآئزُِ بکرامَتِک، اکَرَمْتَهُ باِلشَّهادَةِ، وَحَبَوْتَهُ باِلسَّعادَةِ، وَاجَْتَبَیتَهُ بطِیبِ الوِْلادَةِ، وَجَعَلْتَهُ سَیدا مِنَ السَّادَةِ وَ قآئدِا مِنَ القْادَةِ، وَذآئدِا مِنْ الذْادَةِ، وَاعَْطَیتَهُ مَواریثَ الْأَنْبِیآءِ، وَجَعَلْتَهُ حُجَّةً عَلی خَلْقِک مِن الأَْوْصِیآءِ، فَاَعْذَرًَ فیِ الدُّعآءِ، وَمَنَحًَ النُّصْحَ، وَبذََلَ مُهْجَتَهُ فیک ،لیِسْتَنْقِذَ عِبادَک مِنَ الجَْهالةَِ وَحَیرَةِ الضَّلالةِ، وَقَدْ تَوازَرَ عَلَیهِ مَنْ  غَرَّتْهُ الدُّنْیا، وَباعَ حَظَّهُ بالْأَرْذَلِ الأَْدْنی، وَشَری آخِرَتَهُ باِلثَّمَنِ  الْأَوْکسِ، وَتَغَطَْرَسَ وَتَرَدّی فی هَواهُ، وَاسَْخَطَک وَاسَْخَطَ نبَِیک، وَاطَاعَ مِنْ عِبادِک اهَْلَ الشِّقاقِ وَالنِّفاقِ، وَحَمَلَةَ الْأَوْزارِ المُْسْتَوْجِبینَ النَّارَ، فَجاهَدَهُمْ فیک صابرا مُحْتَسِباً، حَتّی سُفِک فی طاعَتِک دَمُهُ، وَاسْتُبیحَ حَریمُهُ، الَلّهُمَّ فَالعَْنْهُمْ لعَْناً وَبیلاً، وَعَذِّبْهُمْ  عَذاباً الَیماًً،
الَسَّلامُ عَلَیک یا بْنَ رَسُولِ اللهِ، الَسَّلامُ عَلَیک یا بْنَ سَیدِ الْأَوْصِیآءِ اشَْهَدُ انَکَّ امَینُ اللهِ وَابْنُ امَینِهِ، عِشْتَ سَعیدا، وَمَضَ یتَ حَمیدا وَمُتَّ فَقیدا مَظْلُوماً شَهیداً، وَاشَْهَدُ انََّ اللهَ مُنْجِزٌ ما وَعَدَک، وَمُهْلِک مَنْ خَذَلکَ وَمُعَذِّبًٌ مَنْ قَتَلَک، وَاًشَْهَدُ انَکَّ وًَفَیتَ بعَِهْدِ اللِهِ، وَجاهَدْتَ فی سَبیلِهِ حَتّی اتَیک الیْقینُِ، فَلَعَنَ اللهُ مَنْ قَتَلَک، وَلعََنَ  اللهُ مَنْ ظَلَمَک، وَلعََنَ اللهُ امَُّةً سَمعَتْ بذلکِ فَرَضِیتْ بهِ،
الَلّهُمَّ انیّ  اشُْهدُک انَیّ  وَلیٌِّ لمَِنْ والاهُ، وَعَدُوٌّ لمَِنْ عاداهُ، باَِبی انَْتَ وَامُّی یا بْنَ  رَسُولِ اللهِ، اشَْهَدُ انَکَّ کنْتَ نوُرا فیِ الْأَصْلابِ الشَّامِخَةِ وَالْأَرْحامِ  المُْطَهَّرَةِ، لمَْ تُنَجِّسْک الجْاهِلِیةُ باَِنْجاسِها، وَلمَْ تُلْبِسْک المُْدْلهَِمَّاتًُ  مِنْ ثِیابِها ،وَاشَْهَدُ انَکَّ مِنْ دَعآئمِِ الدّینِ وَارَْکانِ المُْسْلِمینَ، وَمَعْقِلِ  المُْؤْمِنینَ، وَاشَْهَدُ انَکَّ الْأِمامُ البَْرُّ التَّقِیُّ، الرَّضِیُّ الزَّکیُّ الهْادِی  المَْهْدِیُّ، وَاشَْهدُ انََّ الْأَئمَِّةَ مِنْ وُلدِْک کلِمَةُ التَّقْو ی، وَاعَْلامُ الهُْدی، وَالعُْرْوَةُ الوُْثْقی، وَالحُْجَّةُ علی اهَْلِ الدُّنْیا، وَاشَْهَدَُ انَیّ  بکِمْ مُؤْمِنٌ، وَباِِیابکِمْ مُوقِنٌ، بشَِرایعِ دینی  وَخَواتیمِ عَمَلی، وَقَلْبی  لقَِلْبِکمْ سِلْمٌ، وَامَْری  لِأَمْرِکمْ مُتَّبِعٌ، وَنصُْرَتی لکَمْ مُعَدَّةٌ، حَتّی یاْذَنَ اللهُ لکَمْ، فَمَعَکمْ مَعَکمْ لامَعَ عَدُوِّکمْ، صَلَواتُ اللهِ عَلَیکمْ، وَعلی  ارَْواحِ کمْ وَاجَْسادِکمْ، وَشاهِدِکمْ وَغآئبِِکمْ، وَظاهِرِکمْ وَباطِنِکمْ، آمینَ رَبَ العْالمَین».۲۳

این زیارت مخصوص سیدالشهداء (ع) در روز اربعین و معروف به «زیارت اربعین» است .

سید ابن طاووس نیز در «اقبال الاعمال» فضلیت زیارت امام حسین (ع) در روز بیستم ماه صفر را بیان کرده و به همان حدیث معروف امام حسن عسکری (ع) تمسک می کند.۲۴ علامه حلی نیز در «منتهی المطلب» مینویسد:
«و تستحب زیارته یوم الاربعین من مقتله و هو العشرون من صفر» بعد هم همین روایت علامات المؤمن خمس را بیان می کند.۲۵
شهید اول در کتاب مزار می گوید:« و منها زیارة الاربعین و یوم هو العشرون من صفر»۲۶ و کفعمی در دو کتابش «البلد الامین» و «المصباح» خود همین مطلب را آورده است. در «البلد الامین» مینویسد:« یستحب بالعشرین منه زیارة الحسین (ع) و هی زیارة الاربعین»۲ (ع) و در مصباح نیز همین مطلب را آورده است.۲۸
علامه محمدتقی مجلسی (مجلسي اول) در« روضة المتقین» در فضل زیارت سیدالشهدا (ع) در روز اربعین به همین حدیث امام حسن عسکری (ع) تمسک  میکند.۲۹ محمدباقر مجلسي صاحب بحارالانوار نیز در دو کتاب «بحارالانوار» و «ملاذ الاخیار» نیز چنین آورده است. در بحارالانوار زیارت اربعین را مطرح و تمسک به همین روایت امام عسکری (ع) دارد۳۰ و در ملاذ الاخیار (که شرح بر کتاب تهذیب الاحکام است) نیز چنین آورده است.۳۱
اینکه مقصود از زیارت اربعین، خصوص زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین است، به سبب  شواهد متعددي از بیان علما از زمان شیخ مفید و شیخ طوسی تا زمان سید بن طاووس و بعد علامه حلی، شهید اول، کفعمی، شیخ حرّ عاملی، مجلسی اول و دوم است که ایشان همین معنا را از روایت فهمیده اند. و از این بالاتر، زیارت اربعین طبق فرمایش حضرت امام حسن عسکری (ع) از جمله  علامت هاي مؤمن شمرده شده است.
بنابراین شاید بتوان گفت که پیش از شهادت سیدالشهدا (ع) اصلاً اربعین جلوه ای نداشته است. اربعین به معنای پاسداشت چهلمین روز حماسه کربلا و شهادت سیدالشهدا (ع) و یارانش مطرح شد و دشمنان هیچ گاه نتوانستند آن را از بین ببرند؛ به گونه ای که زیارت اربعین که ابتدا به چند ده نفر محدود مي شد، امروزه به حضور میلیوني زائران تبدیل شده است.
این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که حتیّ اگر جابر به کربلا نم یآمد، باز هم زیارت سیدالشهدا (ع) در روز اربعین مستحب بود؛ گرچه جابر هم یقینا در آن روز آمده است؛ چون مفاد زیارت جابر بسیار والاست و معارف عالی دارد و مضمًونی است که کاملا با عمق عقاید شیعه منطبق است و نشان از کمال معرفت جناب جابر بن عبدالله انصاری دارد و بعید نیست که جابر بن عبدالله، هم اصل زیارت را و هم توصیه به زیارت در روز اربعین را از ائمه گرفته باشد و از این رو سعی کرد تا خود را در اربعین به کربلا برساند.
پس زیارت اربعین و استحباب زیارت سید الشهدا (ع) در روز اربعین ثابت است و بلکه به تعبیر دقیق شیخ حرّ عاملی شدت استحباب زیارت آن حضرت در روز اربعین ثابت است.
پس در روز اربعین دو جنبه هست: یکی اصل استحباب زیارت سیدالشهدا (ع) در این روز که دستور ائمه هدی است، و جنبه دیگر این است که جناب جابر در این روز موفق شد  با عطیه به کربلا آید و به زیارت آن حضرت بشتابد.
خلاصه سخن اینکه:
زیارت سیدالشهدا (ع) همیشه مستحب است، اما در اماکن خاص و اوقات خاص سفارش دوچندان به آن شده است و اهل بیت خواسته اند به بهانه های مخلتف نام و یاد آن حضرت زنده نگاه داشته شود. از این رو کاری کردند که در طول سال مردم به یاد سیدالشهدا (ع) باشند و با ایشان انس داشته باشند. حضور در آن مکان مقدس هم آثار و برکات ویژه اي دارد؛ به اندازه اي که امام هادی (ع) وقتی بیمار شدند، با این که خودشان امام و حجت خدا هستند، افرادی را به کربلا می فرستند تا برای شان دعا کنند.
سرانجام این که خود مکان و شرایط زمانی و مکانی یقیناً آثار خود را دارد و در اربعین ، این استحباب مضاعف است؛ چون با هدایت اهلبیت: به مرور به شعار شیعه تبدیل شده است.


پی نوشت ها:
۱    . برقی، المحاسن، ص ۰۲۴، محمد امین الامینی، الایام الشامية من عمر النهضة الحسينية، ص.۴۶ (ع)
۲    . قاضي نعمان مصري، دعائم الاسلام، ج ۱، ص (ع)۲۲.
۳    . محمد بن یعقوب کلیني، الکافي، ج۵، ص۱۱ (ع)؛ شیخ حرّ عاملي، وسائل الشيعة، ج (ع)۱، ص۵۲۱، ح۱.
۴    .       ابنقولویه قمي، کامل الزیارات، ص۹۰۲، ح۸۹۲.
۵    . محمدباقر مجلسي، بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۲۸۲، ح.۱۶
۶    . کامل الزیارات، ص۸۰۲، ح (ع)۹۲ و ص۰۱۲، ح۱۰۳.
(ع)    . اربلی، کشف الغمه، ج۳، ص۱۱۲؛ بحار الانوار، ج۵۴، ص.۲۵ (ع)
۸    . کامل الزیارات، ص۶۲۱ و.۱۲ (ع)
۹    . وسائل الشيعة، ج۴۱، ص۴۲۸   ۲۴۴.
۰۱ . همان، ج۴۱، ص۸۵۴.
۱۱ . همان، ص۹۵۴  ۹ (ع)۴.
۲۱ . همان، ص ۸ (ع)۴، باب ۶۵ کتاب الحج ابواب مزار و مایناسبه.
۳۱ . همان، ص ۸ (ع)۴، ح۳۴۶۹۱.
۴۱ . همان، ص ۸ (ع)۴، ح۴۴۶۹۱.
۵۱ . همان، ص ۸ (ع)۴، ح۵۴۶۹۱.
۶۱ . شیخ مفید، المزار، ص.۵۲
(ع)۱ . شیخ طوسي، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۲۵، ح۱۰۲.
۸۱ . شیخ طوسي، مصباح المتهجد، ج ۲، ص. (ع)۸۸
۹۱ . المزار، ص.۵۲
۰۲ . تهذیب الاحکام، ج ۶، ص۲۵، باب ۶۱ باب فضل زیارته.
۱۲ . مصباح المتهجد، ج ۲، ص. (ع)۸۸
۲۲ . وسائل الشيعة، ج ۴۱، ص ۸ (ع)۴، ح۵۴۶۹۱.
۳۲ . مصباح المتهجد، ج ۲، ص. (ع)۸۸
۴۲ . سید ابن طاووس، اقبال الاعمال، ج ۳، ص.۱۰۰
۵۲ . علامه حليّ، منتهی المطلب، جلد ۳۱، ص.۲۹۵
۶۲ . المزار، ص.۱۸ (ع)
(ع)۲ . تقي الدین ابراهیم کفعمي، البلد الامین، ص۴ (ع)۲.
۸۲ . تقي الدین ابراهیم کفعمي، المصباح، ص.۴۸۲
۹۲ . محمدتقي مجلسي ،روضة المتقین، ج ۵، ص.۳۸۹
۰۳ . بحار الانوار، ج ۸۹، ص ۹۲۳، باب.۲۵
۱۳ . محمدباقر مجلسي، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، ج ۹، ص۵۲۱.